Wsie i osady
Pojezierze Iławskie / Region / Wsie
Wsie i osady
Pojezierza Iławskiego są świadkiem bogatej historii dziejów.
Wsie, układy przestrzenne
Społeczność wiejska jest mała, odizolowana i jednostronna o silnym zmyśle grupowej solidarności. Zachowanie cechuje tradycyjność, spontaniczność i często bezkrytyczne działanie. Podstawą działania i doświadczenia życiowego jest wielka rodzina obejmująca kilka generacji z władzą należącą do starszych. Myślenie irracjonalne góruje zdecydowanie nad myśleniem świeckim, racjonalnym
Wieś to jednostka osadnicza o zwartej, skupionej lub rozproszonej zabudowie i istniejących funkcjach rolniczych lub związanych z nimi usługowych lub turystycznych, nieposiadająca praw miejskich lub statusu miasta.
Osada to niewielka jednostka osadnicza na terenie wiejskim o odmiennym (wyróżniającym się) charakterze zabudowy albo zamieszkana przez ludność związaną z określonym miejscem lub rodzajem pracy, w szczególności: osada młyńska, osada leśna, osada rybacka, osada kolejowa, osada po byłym państwowym gospodarstwie rolnym. Osada może być samodzielna lub może stanowić część innej jednostki osadniczej
Typy wsi
letniskowa, samotnicza, służebna, czynszowa, folwarczna, ziemiańska, szlachecka, rozproszona, fryderycjańska, józefińska, pruska, wola, wólka, przygraniczna, sołecka
letniskowa
wieś wypoczynkowa, odznaczająca się atrakcyjnością turystyczną. Przeważnie jest położona w lesie, w górach, nad morzem lub nad jeziorem
samotnicza
wieś składająca się z pewnej liczby stojących oddzielnie, oddalonych od siebie gospodarstw rolnych, czyli samotni (lub osad jednodworczych)
służebna
wieś, osada w których mieszkańcy zostali przez monarchię objęci jednakową wyspecjalizowaną powinnością, w ramach systemu prawa książęcego
czynszowa
wieś czynszowa to wieś, w której mieszkańcy byli zobowiązani do płacenia czynszu w zamian za użytkowanie ziemi
folwarczna
wieś, której centrum stanowił folwark lub dwór z zabudowaniami gospodarczymi.
ziemiańska
wieś zasiedlona przez wolnych (na terenie Prus i Warmii) lub drobną szlachtę (północne Mazowsze)
szlachecka
wieś lub część wsi zamieszkana przez ubogą szlachtę, nieposiadającą chłopów i własnoręcznie uprawiającą swoją ziemię.
rozproszona
wsie, w której odległości między zagrodami są znaczne i przekraczają odległość 100 m, a zabudowania są rozmieszczone w miarę równomiernie na dużym obszarze
fryderycjańska
typ wsi zakładany w XVIII i początkach XIX wieku we wschodnich Prusach w ramach kolonizacji fryderycjańskiej.
józefińska
planowa akcja osadnicza, prowadzona przez cesarza Józefa II w końcu XVIII w., głównie w Galicji (Zabór austriacki)
pruska
wieś służebna lokowana na prawie pruskim, będącym, obok prawa chełmińskiego i magdeburskiego, jednym z najczęstszych sposobów zakładania wsi w państwie krzyżackim oraz na Warmii
wola
nazwa jest pozostałością przywileju wolnizny nadanego przez właściciela ziemi na określony czas (czasem nawet do 20 lat, jeśli teren na którym lokowano wieś wymagał dużego nakładu pracy), a zwalniającego z wszelkich powinności, służb czy opłat na rzecz dziedzica.
wólka
osada, mała wola. Wólki były to z reguły nowsze osady, folwarki, kolonie, potem wsie
przygraniczna
wieś przy granicy państwa
sołecka
współcześnie w Polsce jest to jednostka pomocnicza gminy, charakterystyczna dla obszarów wiejskich
Rodzaje wsi ze względu na kształt
łańcuchówka, okolnica, owalnica placowa, rzędówka, ulicówka, widlica, wielodrożnica, szeregówka.
Łańcuchówka
wieś występująca na terenach górskich. Zabudowania znajdują się po obu stronach drogi ciągnącej się dnem doliny. Każda zagroda znajduje się na tzw. łanie pola odchodzącego od głównej drogi. Pole w górnej części stoku przechodzi w las. Ten typ wsi występuje najczęściej w Małopolsce.
Okolnica
zabudowania wsi tworzą krąg wokół centralnego placu. Plac ten obecnie jest zabudowany lecz są to budynki służące wszystkim mieszkańcom (urzędy, kościoły, sklepy), na majdanie często budowany był kościół lub zakładany staw. Owalnice często powstawały z istniejących wcześniej okolnic. Były to wsie w kształcie kręgu lub podkowy z centralnym niezabudowanym placem. W Polsce występuje dość rzadko.
Owalnica, Placowa
typ wsi budowanej wokół centralnego placu, zwarte zabudowania tworzą zamknięty pierścień. Plac o zróżnicowanym kształcie (owalnym, eliptycznym) zwany „Nawsiem”, zabudowany – np. staw, cmentarz, kościół. Często z jednej strony wejścia brama, a z drugiej kościół. np. Boreczno, Bucznik, Dobrzyki
Rzędówka, Nadbrzeżna
wieś, w której zabudowania rozmieszczone są po jednej stronie drogi. Od zagród prostopadle do drogi ciągną się pasy pól. Występuje na Mazowszu i ziemi świętokrzyskiej.
Widlica
wieś o zwartej zabudowie ciągnącej się wzdłuż dwóch dróg w kształcie litery V
Wielodrożnica
wieś o nieregularnym kształcie, w której zabudowania znajdują się wzdłuż kilku dróg, np. Jerzwałd, Przezmark
Wsie Pojezierza Iławskiego
d. Gross Bellschwit, osada położona w powiecie iławskim, w gminie Susz, na trasie Kisielice – Susz. Czakram Bieli, miejsce osobliwe, tajemnicze. . .
d. Śniegwałd, Schnellwalde, wieś w powiecie iławskim, w gminie Zalewo nad płn. brzegiem j. Dauby, założona w 1311 r. przez zasadźcę Henryka na mocy przywileju wydanego przez komtura . . .
d. Buchwalde, wieś położona w powiecie elbląskim, w gminie Rychliki. W odlegości 2 km Kanał Elbląski (d. Oberlandzki), najwyższa pochylnia kanału. Nazwa wsi pochodzi od rzeczownika „Buche” – buk . . .
d. Weinsdorf, wieś położona w powiecie iławskim, w gminie Zalewo, położona pomiędzy jeziorami Ewingi i Jeziorak, założona w 1304 r. przez sołtysa Wiganda na przyznanym mu przez komtura Dzierzgonia . . .
d. Frödenau, wieś w powiecie iławskim, w gminie Iława, trasa Iława a Ostróda, założona w latach 1316-26 r. Przywilej lokacyjny wystawił dla wsi komtur dzierzgoński Luter von Breunschweig. Istniejący . . .
d. Goyden, wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Zalewo. wzmiankowana w dokumentach z roku 1383 jako wieś pruska na 20 włókach. Pierwotnie . . .
d. Goldau, wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Iława. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała . . .
d. Garden, wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Iława. . . .
d. Griunvaldas, Žalgiris; Грунвальд, Grünfelde, wieś w Polsce położona w powiecie ostródzkim, w gminie Grunwald. Położona na obszarze Garbu Lubawskiego, 19 km na południowy zachód od Olsztynka . . .
d. Jäskendorf, w powiecie iławskim, w gminie Zalewo, nad j. Jaśkowskim, założona w 1308 r. na dawnych terenach osadniczych Prusów. Śladem tego okresu jest las nad j. Jaśkowskim, noszący nazwę . . .
d. Gerswald, wieś w powiecie iławskim, w gminie Zalewo, nad jeziorem Płaskim, będącym częścią j. Jeziorak. Początkowo była to wieś pruska, o pierwotnej nazwie Kejsy, później Gerswald nadana . . .
d. Gerswald, wieś w powiecie iławskim, w gminie Zalewo, nad jeziorem Płaskim, będącym częścią j. Jeziorak. Początkowo była to wieś pruska, o pierwotnej nazwie Kejsy, później Gerswald nadana . . .
d. Habersdorf, Finckenstein, osada położona w powiecie iławskim, w gminie Susz, 7 km na północ od Susza. Od 1705 r. należała do rodu Finckensteinów, a w latach 1782–1905 do rodu Dohna-Schlobitten . . .
d. Klein Steinersdorf, wieś w powiecie iławskim, w gminie Iława nad jeziorem Silm. Znajduje się tu unikalny ośrodek szkoleniowy dla kapitanów i pilotów statków. Na jeziorze odtworzono w skali 1:24 wybrane . . .
d. Karnitten wieś położona w powiecie ostródzkim, w gminie Miłomłyn, nad jeziorem Kocioł. Składała się z majątku Małe Karnity ( Klein Karnitten ), dziś Karnitki lub zamek Karnity. Nazwa wywodzi się . . .
Kwietniewo zostało założone przez Zakon Krzyżacki 28 września 1299 roku o czym świadczy dokument lokacyjny wystawiony w Dzierzgoniu . . .
d. Gross Herzogswalde, wieś położona w powiecie iławskim, w gminie Iława, założona w 1311 r. przez komtura Dzierzgonia Güntera von Armstein . . .
d. Nickelshagen, wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie ostródzkim, w gminie Miłomłyn. Wzmiankowana w dokumentach z roku 1325 jako wieś czynszowa na 60 włókach . . .
d. Bieberswalde, wieś sołecka położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie ostródzkim, w gminie Miłomłyn. Data powstania wsi nie jest znana . . .
d. Hansdorf, wieś położona, w powiecie iławskim, w gminie Iława, założona w 1325 r. W 1854 r. urodził się tu Emil Behring, lekarz, wynalazca surowicy przeciwtężcowej i przeciwbłoniczej . . .
d. Locken, wieś gminna położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie ostródzkim, w gminie Łukta. Jest położona w obrębie krainy historycznej Prus Górnych . . .
d. Melchertswalde, wieś niesołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Iława. Wymierająca wieś znana z atrakcji turystycznych . . .
d Maldeuten, wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie ostródzkim, w gminie Małdyty nad jeziorem Sambród i na trasie linii kolejowej Elbląg – Morąg – Olsztyn. Wymieniana . . .
d. Motitten, niewielka wieś sołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Zalewo. Założona przez plemię Prusów . . .
d. Mosgau, wieś w powiecie iławskim, w gminie Iława. Znaleziona w jego okolicach Baba Pruska nie pozwala tej małej osadzie odejść w niebyt zapomnienia . . .
d. Neudorf, wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Iława, na przedmieściach Iławy. . . .
d. Neudeck, osada w położona w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gm. Kisielice. 2 sierpnia 1934 zmarł tu prezydent Republiki Weimarskiej Paul von Hindenburg . . .
d. Prontnitza, wieś w powiecie iławskim, w gminie Lubawa. Do zabytków należy kościół pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej, z XIV wieku. W północnej ścianie kościoła na wysokości około 50 cm wmurowana jest rzeźba kamienna ( Baba Pruska ) o wymiarach 225 x 50 cm . . .
d. Rombitten, wieś sołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Zalewo. Po raz pierwszy źródła historyczne mówią o niej w 1400 r. . . .
d. Gross Rohdau lub Rodau, wieś w Polsce w województwie pomorskim, w powiecie kwidzyńskim, w gminie Prabuty. Wieś cudów. . . .
d. Raudnitz, wieś w powiecie iławskim, w gminie Iława. Wieś została wymieniona w kronikach po raz pierwszy w 1249 r. W pobliskich Mątykach podczas wojny szwedzkiej w 1628 r. kwaterował król . . .
d. Reichenbach, wieś w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie elbląskim, siedziba gminy Rychliki. W polskich tłumaczeniu nazwa ta oznacza „bogaty potok” . . .
d. Sumpf wieś sołecka położona w powiecie elbląskim, w gminie Młynary w odległości około 4 km na południe od Młynar, przy drodze wojewódzkiej nr 505. . . .
d. Schwalgendorf, wieś położona w powiecie iławskim, w gminie Iława, na zachodnim brzegu najdłuższego jeziora w Polsce, Jeziorakiem . . .
d. Skittlauken, mała wieś w Polsce położona na Pojezierzu Iławskim w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Zalewo, nad północno-wschodnim krańcem jeziora Jeziorak. . . .
d. Stary Kiszpork, Alt Christburg, wieś położona w województwie pomorskim, w powiecie sztumskim, w gminie Stary Dzierzgoń, której jest siedzibą. Leży na terenie krainy historycznej Prusy Górne. . . .
d. Sauden, wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Olsztynek . . .
d. Schalkendorf, wieś położona w powiecie iławskim, w gminie Iława nad jeziorem Jeziorak. To prastara rybacka wioska, która do dzisiaj zachowała swój naturalny, wiejski charakter, posiadając jednocześnie wyjątkowe walory turystyczno-krajoznawcze . . .
d. Schönberg, wieś w powiecie iławskim, w gminie Iława, nad jeziorem Szymbarskim. We wsi Ruiny gotyckiego zamku kapituły pomezańskiej z drugiej połowy XIV w . . .
d. Schliewe, wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Zalewo . . .
d. Taberbrück, wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie ostródzkim, w gminie Łukta. Zlokalizowana nad jeziorem Tabórz. . . .
d. Traupel, wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Kisielice nad jeziorem Trupel. Pierwotnie na obszarze wsi istniała osada pruska zwana Trupil . . .
d. Tillwalde, wieś w Polsce, położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Iława . . .
d. Venedien, wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie ostródzkim, w gminie Morąg. . . .
d. Weepers, niewielka wioska leżąca w północno-wschodniej części Jezioraka, na cyplu oblewanym przez wody zatoki Kraga. Założona 1386 r na miejscu starej pruskiej osady. Miejscowość Eldegardy Hermann . . .
d. Sommerau, duża wieś w powiecie iławskim, w gminie Iława, na trasie linii kolejowej Iława – Malbork, nad rzeką Osą. Zabytki, barokowy kościół (1701-02 r.), wieża z 1864 r., plebania i zabudowania z pocz. XX w . . .
Osady Pojezierza Iławskiego
d. Bukowitz, opuszczona osada w Polsce położona na Pojezierzu Iławskim w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Zalewo, na półwyspie rozdzielającym akwen jeziora Jeziorak na jeziora Płaskie i Jeziorak. . . .
d. Vorwerk Auer, osada leśna w Polsce położona na Pojezierzu Iławskim w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Zalewo, nad jeziorem Jeziorak. . . .
d. Zölp, nieoficjalna nazwa przysiółka wsi Wilamowo, województwie warmińsko-mazurskim, powiecie ostródzkim, gminie Małdyty. . . .
d. Gablauken osada w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Zalewo. . . .
Jadziowken, Jasdzowken, część wsi Tynwałd w Polsce, położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Iława. . . .
osada w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Iława . . .
d. Försterei Brunstplatz osada leśna w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Iława. . . .
Opracowano na podstawie :
• https://pojezierzeilawskie.pl – dostęp 2009 r.
• Zdjęcia zbiory własne, Internet
pojezierze iławskie, bałoszyce, boreczno, buczyniec, dobrzyki, frednowy, gałdowo, grunwald, jaśkowo, jerzwałd, kamieniec k. susza, kamionka, karnity, kwietniewo, laseczno, liksajny, liwa, ławice, łukta, makowo, małdyty, matyty, mózgowo, ogrodzieniec, prątnica, rąbity, rodowo, rudzienice, rychliki, rywałd, sąpy, siemiany, skitławki, stary dzierzgoń, stary folwark, sudwa, szałkowo, szymbark, śliwa, tabórz, trupel, tynwałd, warlity małe, wenecja, wieprz, ząbrowo, wieś letniskowa, wieś samotnicza, wieś służebna, wieś czynszowa, wieś folwarczna, wieś ziemiańska, wieś szlachecka, wieś rozproszona, wieś fryderycjańska, wieś józefińska, wieś pruska, wola, wólka, wieś przygraniczna, wieś sołecka, łańcuchówka (wieś leśno-łanowa), okolnica (wieś placowa), rzędówka, szeregówka, ulicówka, wielodrożnica, widlica