Pojezierze Iławskie / Region / Wsie
Wsie i osady
Pojezierza Iławskiego są świadkiem bogatej historii dziejów.
Wsie, układy przestrzenne
Społeczność wiejska jest mała, odizolowana i jednostronna o silnym zmyśle grupowej solidarności. Zachowanie cechuje tradycyjność, spontaniczność i często bezkrytyczne działanie. Podstawą działania i doświadczenia życiowego jest wielka rodzina obejmująca kilka generacji z władzą należącą do starszych. Myślenie irracjonalne góruje zdecydowanie nad myśleniem świeckim, racjonalnym
Wieś to jednostka osadnicza o zwartej, skupionej lub rozproszonej zabudowie i istniejących funkcjach rolniczych lub związanych z nimi usługowych lub turystycznych, nieposiadająca praw miejskich lub statusu miasta.
Typy wsi
letniskowa, samotnicza, służebna, czynszowa, folwarczna, ziemiańska, szlachecka, rozproszona, fryderycjańska, józefińska, pruska, wola, wólka, przygraniczna, sołecka
letniskowa
wieś wypoczynkowa, odznaczająca się atrakcyjnością turystyczną. Przeważnie jest położona w lesie, w górach, nad morzem lub nad jeziorem
samotnicza
wieś składająca się z pewnej liczby stojących oddzielnie, oddalonych od siebie gospodarstw rolnych, czyli samotni (lub osad jednodworczych)
służebna
wieś, osada w których mieszkańcy zostali przez monarchię objęci jednakową wyspecjalizowaną powinnością, w ramach systemu prawa książęcego
czynszowa
wieś czynszowa to wieś, w której mieszkańcy byli zobowiązani do płacenia czynszu w zamian za użytkowanie ziemi
folwarczna
wieś, której centrum stanowił folwark lub dwór z zabudowaniami gospodarczymi.
ziemiańska
wieś zasiedlona przez wolnych (na terenie Prus i Warmii) lub drobną szlachtę (północne Mazowsze)
szlachecka
wieś lub część wsi zamieszkana przez ubogą szlachtę, nieposiadającą chłopów i własnoręcznie uprawiającą swoją ziemię.
rozproszona
wsie, w której odległości między zagrodami są znaczne i przekraczają odległość 100 m, a zabudowania są rozmieszczone w miarę równomiernie na dużym obszarze
fryderycjańska
typ wsi zakładany w XVIII i początkach XIX wieku we wschodnich Prusach w ramach kolonizacji fryderycjańskiej.
józefińska
planowa akcja osadnicza, prowadzona przez cesarza Józefa II w końcu XVIII w., głównie w Galicji (Zabór austriacki)
pruska
wieś służebna lokowana na prawie pruskim, będącym, obok prawa chełmińskiego i magdeburskiego, jednym z najczęstszych sposobów zakładania wsi w państwie krzyżackim oraz na Warmii
wola
nazwa jest pozostałością przywileju wolnizny nadanego przez właściciela ziemi na określony czas (czasem nawet do 20 lat, jeśli teren na którym lokowano wieś wymagał dużego nakładu pracy), a zwalniającego z wszelkich powinności, służb czy opłat na rzecz dziedzica.
wólka
osada, mała wola. Wólki były to z reguły nowsze osady, folwarki, kolonie, potem wsie
przygraniczna
wieś przy granicy państwa
sołecka
współcześnie w Polsce jest to jednostka pomocnicza gminy, charakterystyczna dla obszarów wiejskich
Rodzaje wsi ze względu na kształt
łańcuchówka, okolnica, owalnica placowa, rzędówka, ulicówka, widlica, wielodrożnica, szeregówka.
Łańcuchówka
wieś występująca na terenach górskich. Zabudowania znajdują się po obu stronach drogi ciągnącej się dnem doliny. Każda zagroda znajduje się na tzw. łanie pola odchodzącego od głównej drogi. Pole w górnej części stoku przechodzi w las. Ten typ wsi występuje najczęściej w Małopolsce.
Okolnica
zabudowania wsi tworzą krąg wokół centralnego placu. Plac ten obecnie jest zabudowany lecz są to budynki służące wszystkim mieszkańcom (urzędy, kościoły, sklepy), na majdanie często budowany był kościół lub zakładany staw. Owalnice często powstawały z istniejących wcześniej okolnic. Były to wsie w kształcie kręgu lub podkowy z centralnym niezabudowanym placem. W Polsce występuje dość rzadko.
Owalnica, Placowa
typ wsi budowanej wokół centralnego placu, zwarte zabudowania tworzą zamknięty pierścień. Plac o zróżnicowanym kształcie (owalnym, eliptycznym) zwany „Nawsiem”, zabudowany – np. staw, cmentarz, kościół. Często z jednej strony wejścia brama, a z drugiej kościół. np. Boreczno, Bucznik, Dobrzyki
Rzędówka, Nadbrzeżna
wieś, w której zabudowania rozmieszczone są po jednej stronie drogi. Od zagród prostopadle do drogi ciągną się pasy pól. Występuje na Mazowszu i ziemi świętokrzyskiej.
Ulicówka
wieś, której zwarte zabudowania ciągną się wzdłuż jednej głównej drogi, np. Boreczno, Bornice, Brusiny, Dobrzyki, Koziny, Makowo, Mortąg, Olbrachtówko, Piotrkowo, Półwieś, Sąpy, Siemiany, Śliwa, Tynwałd, Urowo, Wola Kamieńska. Jest to najczęściej występujący typ wsi w Polsce.
Widlica
wieś o zwartej zabudowie ciągnącej się wzdłuż dwóch dróg w kształcie litery V
Wielodrożnica
wieś o nieregularnym kształcie, w której zabudowania znajdują się wzdłuż kilku dróg, np. Jerzwałd, Przezmark
Wsie i osady Pojezierza Iławskiego
d. Gross Bellschwit, osada położona w powiecie iławskim, w gminie Susz, na trasie Kisielice – Susz. Czakram Bieli, miejsce osobliwe, tajemnicze. . .
d. Śniegwałd, Schnellwalde, wieś w powiecie iławskim, w gminie Zalewo nad płn. brzegiem j. Dauby, założona w 1311 r. przez zasadźca Henryk na mocy przywileju wydanego przez komtura Dzierzgonia Sighardta von Schwarcburga . . .
d. Buchwalde, wieś położona w powiecie elbląskim, w gminie Rychliki. W odlegości 2 km Kanał Elbląski (d. Oberlandzki), pierwsza (od strony Iławy), najwyższa pochylnia kanału. Nazwa wsi pochodzi od rzeczownika „Buche” – buk, z okresu kiedy . . .
d. Weinsdorf, wieś położona w powiecie iławskim, w gminie Zalewo, położona pomiędzy jeziorami Ewingi i Jeziorak, założona w 1304 r. przez sołtysa Wiganda na przyznanym mu przez komtura Dzierzgonia obszarze 60 włók ( 1020 ha). Z tego . . .
d. Frödenau, wieś w powiecie iławskim, w gminie Iława, trasa Iława a Ostróda, założona w latach 1316-26 r. Przywilej lokacyjny wystawił dla wsi komtur dzierzgoński Luter von Breunschweig. Istniejący obecnie kościół zbudowany w 1768 r. był pierwotnie jako ewangelicki . . .
d. Goyden, wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Zalewo. wzmiankowana w dokumentach z roku 1383 jako wieś pruska na 20 włókach. Pierwotnie występowała pod nazwą Gogyn, Gaiden, która najprawdopodobniej wywodzi się z języka Prusów . . .
d. Goldau, wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Iława. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego. W 2010 roku wieś liczyła 563 mieszkańców . . .
d. Griunvaldas, Žalgiris; Грунвальд, Grünfelde, wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie ostródzkim, w gminie Grunwald. Położona na obszarze Garbu Lubawskiego, 19 km na południowy zachód od Olsztynka . . .
d. Jäskendorf, w powiecie iławskim, w gminie Zalewo, nad j. Jaśkowskim, założona w 1308 r. na dawnych terenach osadniczych Prusów. Śladem tego okresu jest las nad j. Jaśkowskim, noszący nazwę Tempelwald (Święty Gaj), później zwany Vierruthen Wald . . .
Osady Pojezierza Iławskiego
pojezierze iławskie, bałoszyce, boreczno, buczyniec, dobrzyki, frednowy, gałdowo, grunwald, jaśkowo, jerzwałd, kamieniec k. susza, kamionka, karnity, kwietniewo, laseczno, liksajny, liwa, ławice, łukta, makowo, małdyty, matyty, mózgowo, ogrodzieniec, prątnica, rąbity, rodowo, rudzienice, rychliki, rywałd, sąpy, siemiany, skitławki, stary dzierzgoń, stary folwark, sudwa, szałkowo, szymbark, śliwa, tabórz, trupel, tynwałd, warlity małe, wenecja, wieprz, ząbrowo, wieś letniskowa, wieś samotnicza, wieś służebna, wieś czynszowa, wieś folwarczna, wieś ziemiańska, wieś szlachecka, wieś rozproszona, wieś fryderycjańska, wieś józefińska, wieś pruska, wola, wólka, wieś przygraniczna, wieś sołecka, łańcuchówka (wieś leśno-łanowa), okolnica (wieś placowa), rzędówka, szeregówka, ulicówka, wielodrożnica, widlica