Zamki
Pojezierze Iławskie / Historia / Zamki
Zamki
. . . to zespół elementów warownych i budynków mieszkalnych powiązanych w zamknięty obwód obronny . . .
Rodzaje zamków Pomezani, Pogezanii, Warmi i Sasinii
zamki krzyżackie, zamki komturskie, zamki urzędnicze, wójtowskie, prokuratorskie, komornickie, zamki biskupów i kapituł katedralnych, zamki biskupie, zamki kapituły, zamki komturskie, zamki urzędnicze, wójtowskie, prokuratorskie, komornickie, zamki biskupów i kapituł katedralnych, zamki biskupie, zamki kapituły.
Dzierzgoń ( Christburg ) pow. Sztum
zamek krzyżacki prokuratorski
Warownia dzierzgońska powstała po zniszczeniu przez plemiona pruskie zamku krzyżackiego na terenie dzisiejszej wsi Stary Dzierzgoń w połowie XIII wieku. Nowy zamek postanowiono wznieść kilka kilometrów dalej. Krzyżacy wykorzystali pruskie fortyfikacje do wzniesienia własnej strażnicy i bazy wypadowej do walk z Pomezanami i Pogezanami. Miejsce było znakomicie dobrane. Wydłużone wzgórze, o stromych zboczach z trzech stron, zostało podzielone przekopem na dwie części. Na obszerniejszej z nich – południowo-wschodniej – przed 1248 rokiem mistrz krajowy Henryk von Wid wzniósł główny zamek. Północno-zachodnią część, o łatwiejszym dostępie, zajęło podzamcze. Do nowej siedziby przeniesiono ośrodek władzy z sąsiedniej strażnicy w Starym Dzierzgoniu.
Zamek konwentu wzniesiono na planie regularnym, typowym dla budowli w państwie krzyżackim. W zabudowaniach mieściły się: kaplica, kapitularz, refektarz, dormitoria, infirmeria, łaźnie oraz mieszkanie komtura i skarbiec. Z dokumentów komtura dzierzgońskiego wynika, że działał tu swego rodzaju bank udzielający kredytów nawet mieszczanom gdańskim. W zamku znajdowały się też pomieszczenia gospodarcze, między innymi kuchnia, ale oczywiście większość funkcji gospodarczych przejęło podzamcze. Na jego terenie był karwan ( budynek mieszczący zbrojownię i wozownię ), poczta, stajnie, kuźnia, spichlerze. Wjazd na podzamcze prowadził od północnego-zachodu i umocniony był wieżą.
O znaczeniu przykładanym przez władze zakonne do Dzierzgonia świadczy fakt, że już rok po wzniesieniu zamku podejmowano w nim legata papieskiego. W ciągu XIII i XIV wieku warownia bywała oblegana, jednak atakujący nie mieli szans na pokonanie silnych fortyfikacji dobrze zaopatrzonego zamku. Znaczenie Dzierzgonia szybko wzrastało. Komturia była jedną z bogatszych w państwie krzyżackim, mieścił się tu drugi po Brodnicy magazyn zbożowy oraz jedne z największych stajnie. Szczególnie przed Wielką Wojną widać także coraz silniejsze wyposażenie arsenału.
W 1410 roku Władysław Jagiełło zdążając po wygranej bitwie grunwaldzkiej do Malborka zajął zamek dzierzgoński bez walk zdobywając ogromne łupy. Po pokoju toruńskim Dzierzgoń wrócił w ręce krzyżackie, ale w 1414 roku ponownie wojska polskie wkroczyły do miasta bez walki i po obrabowaniu zamku spaliły go. Z uszkodzonej siedziby w 1437 roku konwent przeniesiony został do Przezmarka. Pozbawiony opieki zamek zaczął niszczeć. Kiedy wybuchła wojna trzynastoletnia wojska Związku Pruskiego ponownie podłożyły ogień na zamku.
Po drugim pokoju toruńskim Dzierzgoń znalazł się w granicach Polski i w ocalałych budynkach zamkowych urządzono siedzibę starostwa. Mimo złego stanu zabudowań istniało ono tu dość długo. Jeszcze w 1611roku odbywały się w nich sądy grodzkie. Możliwe, że prowadzono na zamku prace budowlane, jednak w niewielkim zakresie, głównie zabezpieczające przed postępującą ruiną. W 1624 roku lustrator opisuje zabudowania jako zupełnie podupadłe, wykorzystywane były jednak nadal, a w 1664 roku kolejna lustracja mówi już o przechowywaniu ksiąg u mieszczan.
W 1689 roku część pomieszczeń wyremontowano i sąd grodzki powrócił na zamek, a dokumenty ponownie przechowywano w kaplicy. Pozostałe zabudowania, których remonty nie objęły, zostały w końcu XVII wieku rozebrane w celu pozyskania budulca na klasztor reformatów. W czasie pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku z zamku do użytku nadawała się już tylko jedna komnata, a na przedzamczu stała jeszcze wieża przy bramie. Władze pruskie zdecydowały wtedy o opuszczeniu zamku, który w ciągu XIX wieku został całkowicie rozebrany. Wzgórze porosły krzaki i drzewa, obecnie widać tu jedynie ślady skarpowania i gruz kamienny.
Grudziądz ( Graudenz ) pow. Grudziądz
zamek krzyżacki komturski
Zamek w Grudziądzu został wzniesiony przez Krzyżaków około połowy XIII wieku, był jedną z silniejszych twierdz zakonnych. Znajdował się na wysokim wzgórzu skarpy wiślanej na północ od miasta. Główny zamek wznosił się w najwyższej partii wzgórza, miał plan czworoboku otoczonego dodatkowym drugim pierścieniem murów obwodowych. Główne skrzydło znajdowało się w południowej części zamku, miało cztery kondygnacje i piwnice, mieściło również przejazd bramy. Na parterze znajdowało się tu więzienie oraz magazyny, na piętrze w zachodniej części mieścił się refektarz, a we wschodniej kaplica konwentu, pomiędzy nimi było jeszcze małe pomieszczenie dla obrony bramy wjazdowej umieszczone bezpośrednio nad nią oraz kapitularz. Wzdłuż południowej części muru zachodniego wznosiło się drugie skrzydło mieszkalne, z którego prowadził kryty ganek do gdaniska. W narożniku północno-zachodnim znajdowała się potężna wolno stojąca wieża zwana Klimkiem. Miała ona średnicę prawie 9 metrów oraz wysokość około 30 metrów, wejście prowadziło przez drewniany pomost z ganku muru obwodowego. Koronę wieży stanowił prawdopodobnie krenelaż z machikułami. Kolejne skrzydła znajdowały się przy północnym i wschodnim murze. Pierwsze mieściło tylko pomieszczenia gospodarcze kuchnię i piekarnię, drugie było w parterze wykorzystywane na browar i mieszkania służby, a na pierwszej kondygnacji znajdowały się dormitoria braci zakonnych. Wszystkie skrzydła mieszkalne połączone były od strony dziedzińca krużgankami. Zamek od miasta oddzielony był dwoma podzamczami. Jedno z nich otaczało zamek od wschodu i północy, a także początkowo od strony Wisły, drugie znajdowało się od południa i przez nie prowadził główny dojazd do zamku wysokiego.
Z dawnego założenia obronnego zachowały się przekształcone na początku XX stulecia nieliczne fragmenty murów obwodowych podzamcza, resztki ruin zamku właściwego, a także częściowo odgruzowana gotycka studnia. Pamiątkami po zamku są zapewne także trzy kamienne płaskorzeźby wmurowane w zachodnią ścianę kościoła farnego. W latach 2006-7 na górze zamkowej prowadzone były prace, w wyniku których zostały odsłonięte fundamenty i piwnice skrzydeł mieszkalnych zamku wysokiego. Nowy etap zainteresowania zamkiem w Grudziądzu rozpoczął się w 2006 roku, kiedy zainicjowano prace zmierzające do zbadania i odbudowy wieży Klimek, która istniała do 5 marca 1945 roku kiedy została wysadzona przez wojska hitlerowskie. Była ona bardzo ważnym elementem zabudowy wewnętrznej zamku wysokiego. Łączyła za pomocą zwodzonego mostu, ganek obronny muru północnego z otworem drzwiowym, na wysokości 14 m nad poziomem dziedzińca. Ceglana wieża o średnicy około 8,9 m wznosiła się na wysokość około 30 m. Elewację zdobiły szczelinowe strzelnice i dodatkowo pasy zielonych i żółtych cegieł glazurowany obiegających walec ceglanej wieży. Wierzchołek budowli wieńczył krenelaż z machikułami. Wieża uległa zniszczeniu w 1807 r. Wówczas jej wysokość obniżono do 20 m. Dostęp na teren ruin teoretycznie nie jest możliwy, w praktyce nie stanowi najmniejszego problemu.
Kwidzyn ( Marienwerder ) pow. Kwidzyn
zamek kapituły pomezańskiej
Zamek zaczęto budować ok. 1233, ukończono w drugiej połowie XIV w. Skrzydła południowe i wschodnie zostały rozebrane w końcu XVIII w., od tego czasu wnętrza kilkakrotnie przebudowywano na potrzeby urzędów, a w latach 1855-1875 budowlę poddano rekonstrukcji. Zamek na przestrzeni dziejów był wielokrotnie przebudowywany, w zależności od różnych czynników był rozbudowywany i częściowo rozbierany. W czasie swego największego rozwoju (między XVI a XIX wiekiem) stanowił on czteroskrzydłowy, regularny kompleks z krużgankowym dziedzińcem wewnętrznym. W narożach rozbudowano regularne czteroboczne wieże, zwieńczone strzelistymi czterospadowymi dachami. Wyjątkiem pozostała wysoka (59m) wieża znajdująca się w południowo-wschodnim narożu, będąca jednocześnie dzwonnicą katedry. Na przełomie XVIII i XIX wieku zamek został częściowo rozebrany przez władze pruskie. Demontaż objął dwa skrzydła: wschodnie (przylegające do katedry) i reprezentacyjne skrzydło południowe (znajdujące się od strony starego miasta), w którym znajdował się między innymi refektarz biskupi. Od tego czasu zamek stracił swą zamkniętą, regularną formę.
Charakterystycznym elementem zamku jest największa na terenie państwa krzyżackiego wieża sanitarno-obronna gdanisko – usytuowana w odległości 55 metrów od zachodniego skrzydła zamku na najniższych terasach doliny wiślanej. Gdanisko jest połączone z głównym korpusem zamku najdłuższym na świecie gankiem wspartym na pięciu wysokich arkadach o wysokości kilkunastu metrów. Od północy znajduje się wieża studzienna połączona dwiema arkadami z zamkiem, potocznie nazywana małym gdaniskiem. Obecnie mieści się tutaj muzeum.
Malbork ( Marienburg ) pow. Malbork
zamek wielkich mistrzów, stolica państwa zakonnego
Największy zamek w Polsce. Zamek w Malborku (niem. Ordensburg Marienburg), na prawym brzegu Nogatu, gotycki, ceglany, warowny, otoczony fosą, wzniesiony w kilku etapach od 1280 do poł. XV w. przez zakon krzyżacki, początkowo konwentualny i siedziba komtura, w latach 1309–1457 siedziba wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego i władz Prus Zakonnych, w latach 1457–1772 rezydencja królów Polski, od 1466 siedziba władz Prus Królewskich, od 1568 siedziba Komisji Morskiej, w 1772 zajęty przez administrację Królestwa Prus i zdewastowany w latach 1773–1804 ; rekonstruowany w latach 1817–1842 i 1882–1944, zniszczony w 1945, ponownie rekonstruowany od 1947; w 1949 wpisany do rejestru zabytków, w 1994 uznany za pomnik historii, w 1997 wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO; od 1961 siedziba Muzeum Zamkowego w Malborku. W 1286 na południe od zamku lokowano Malbork (Stare Miasto), którego mury miejskie sprzężono z murem obronnym zamku w jednolity system obronny. W 1388 na wschód od zamku założono Nowe Miasto. W latach 1626–1635 miasto i zamek otoczono wałem fortecznym o narysie bastionowym, zaś przyczółek mostowy na lewym brzegu Nogatu osłonięto dziełem rogowym.
Zamek Wysoki, czworoboczny, z dziedzińcem otoczonym krużgankiem, kościołem Najświętszej Maryi Panny z kaplicą grobową św. Anny, gdaniskiem, wieżami Kleszą i Wróblą. Zamek Średni, wzniesiony w miejscu byłego przedzamcza, trójboczny, z rozległym dziedzińcem otwartym ku Zamkowi Wysokiemu (oddzielonym od niego murem i fosą), z kaplicą św. Bartłomieja, Wielką Komturią, Infirmerią, Wielkim Refektarzem, Pałacem Wielkich Mistrzów, Refektarzem Letnim, Refektarzem Zimowym, wieżą Kurzą Nogą. Zamek Niski (Przedzamcze), z Karwanem, kaplicą św. Wawrzyńca oraz szeregiem zabudowań gospodarczych. Zamek w Malborku jest jednym z najznakomitszych przykładów średniowiecznej architektury obronno-rezydencyjnej w Europie.
Miłakowo ( Liebstadt ) pow. Ostróda
zamek krzyżacki komornicki
Zamek został wzniesiony w stylu gotyckim około połowy XIV stulecia na planie czworoboku z dziedzińcem, na skraju wzniesienia opadającego stromymi zboczami do rzeki Miłakówki W zamku rezydował komornik zakonny. W 1414 roku warownia została zniszczona przez wojska polskie, następnie w 1659 roku przez wojska szwedzkie i ostatecznie w 1807 roku przez wojska Napoleona Bonapartego. Do dnia dzisiejszego zachowały się jedynie nikłe fundamenty i fragmenty murów przyziemia. Miłakowo zostało znisczone w II w.ś. w 75%, w 1945 r. utraciło prawa miejskie a odzyskało je w 1998 roku.
Miłomłyn ( Liebemühl ) gm. Małdyty
zamek krzyżacki prokuratorski
Zamek w Miłomłynie znajduje się nad brzegiem Liwy przy brodzie na dawnym trakcie z Elbląga do Ostródy. Miasto lokowane było w 1335 roku, jednak sam zamek jako zabezpieczenie traktu i brodu powstał zapewne wcześniej. Kiedy wznoszono obwarowania miejskie zamek prawdopodobnie włączono w obwód miejskich murów. Na zamku mieli siedzibę prokuratorzy podlegli komturowi dzierzgońskiemu. W 1525 roku stał się siedzibą biskupów pomezańskich, a od 1586 roku przeszedł we władanie książęce. Później został rozebrany w wyniku pożarów nękających miasto w XVII i na początku XVIII wieku. Zachował się jeden wizerunek zamku – sporządzony około ćwierci XIX wieku przez J.M.Giesego oraz fragment muru gotyckiego z dawnego kościoła.
Morąg ( Mohrungen ) pow. Ostróda
zamek krzyżacki prokuratorski, wójtowski
Został zbudowany w stylu gotyckim przez Krzyżaków w 1 połowie XIV wieku na planie regularnym w miejscu dawnej warowni z XIII wieku nad jeziorem morąskim. Posiadał 4 skrzydła z dziedzińcem, otoczone głęboką fosą. Był siedzibą wójtów, następnie starostów książęcych. Wbrew starszej literaturze zamek ten nigdy nie był siedziba komturów. Zaniedbany przez władze pruskie w XVIII wieku uległ ruinie. W XIX wieku częściowo rozebrany. Zachowało się jedno skrzydło oraz fragmenty murów. Od 2001 roku należy do prywatnego właściciela. Obecnie jest odbudowywany. Zrekonstruowane mają być: wieża ostatecznej obrony, prawe skrzydło budowli oraz mostek zwodzony, prowadzący do kościoła parafialnego.
Ostróda ( Osterode ) pow. Ostróda
zamek krzyżacki komturski
Zamek krzyżacki w Ostródzie należy do najstarszych i najciekawszych zabytków znajdujących się na terenie Ostródy. Pierwsza warownia prokuratorska położona w widłach Drwęcy wpadającej wówczas dwoma nurtami do Jeziora Drwęckiego istniała zapewne w początku XIV wieku na wschód od dzisiejszego zamku. Pierwsza wzmianka o warowni pochodzi z około 1300 roku. Była to prawdopodobnie budowla o konstrukcji drewniano-ziemnej i podlegała administracyjnie komturowi dzierzgońskiemu. Nową budowlę obronną wzniesiono w latach 1350–1370, a więc za rządów komtura ostródzkiego Güntera von Hohensteina, który jest znany jako inspirator budowy zamku w Olsztynku i w Świeciu. W przeciwieństwie do Świecia zamek ostródzki nie miał żadnych wież, które w końcu XIV wieku były rzadkością w budownictwie krzyżackim (do czasu rozpowszechniania wież ogniowych)[potrzebne źródło]. W 1381 roku istniały dwie budowle zamkowe, stara i nowa, obie spalone tego roku przez wojska księcia litewskiego Kiejstuta. Zamek odbudowano w latach 1407–1410 na planie zbliżonym do obecnego, z tym że lepiej go umocniono, otoczono murem i fosą. Fosa była wypełniona wodą. Zasypano ją dopiero w XVIII wieku. Do zamku wjeżdżało się od strony zachodniej przez zwodzony most znajdujący się ponad fosą, następnie przez podwójną bramę wjazdową ostro sklepioną z bloków granitowych. Podzamcze pełniło funkcję ośrodka rzemieślniczo-usługowego, z browarem, młynem, kuźnią. Od strony wschodniej znajdowały się stajnie, szopy i spichlerze. W końcu XIV wieku zamku broniła artyleria. Inwentarze z 1391 roku wymieniają jedną „dużą puszkę” z trzydziestoma kulami kamiennymi i dziesięcioma kamieniami (miara wagi) prochu, trzy „małe puszki” z sześćdziesięcioma pociskami kamiennymi oraz dwa działa strzelające kulami z ołowiu, których trzysta było w zapasie. Artyleria ta wspomagała wojska krzyżackie w bitwie pod Grunwaldem. Pod zamkiem znajdowały się obszerne piwnice; przyziemia wykorzystywano jako magazyny oraz zbrojownię. Na piętrze mieściła się sypialnia braci zakonnych, jadalnia, wielka sala rycerska (o czterech oknach i trzech drzwiach) oraz kaplica usytuowana w południowym skrzydle. Przy skrzydłach zamku były ganki dla straży, do których wchodziło się z podwórka po schodach. Pod nimi był loch więzienny. Z zachowanego opisu zamku z połowy XVII wieku wiadomo, że istniały tu także pomieszczenia urzędowe, prochownia, magazyn soli oraz sala sądowa znajdująca się nad główną bramą. Z innego dokumentu (1780) wynika, że zamek miał trzy kondygnacje i trzy główne skrzydła. Do skrzydła południowego dobudowano okrągłą wieżę z kręconymi schodami. Podczas wielkiego pożaru Ostródy w 1788 roku wieża i wschodnie skrzydło uległo poważnemu zniszczeniu, w związku z czym rozebrano je, ponieważ groziły zawaleniem.
Po pożarze dokonano także poważnych przeróbek w całym zamku, gdyż zmieniła się jego funkcjonalność. Do ocalałego gotyckiego parteru dobudowano wówczas jeszcze jedno piętro. Wewnątrz zamku był dziedziniec zamkowy, nie zabrukowany jeszcze w 1802 roku, a wokół niego, przy ścianach zamku, drewniane podcienia kryte gontowym daszkiem. Stropy strychowe i więźba dachowa były drewniane, stropy w piwnicach – ceglane. Zamek znacznie zeszpecono w końcu XIX i początku XX wieku. W czasie II wojny światowej budynek znowu został doszczętnie spalony. Odbudowę rozpoczęto w 1974 roku. W chwili obecnej mieści się w nim centrum kultury, galeria, biblioteka oraz muzeum.
Pasłęk ( Preussich Holland ) pow. Elbląg
zamek krzyżacki prokuratorski
Zamek murowany został wybudowany przez Krzyżaków w XIV w. na miejscu wcześniejszego grodu wzniesionego przez plemię Prusów, którzy wykorzystali dogodne dla obronności położenie wzgórza mającego wysokie i strome stoki dostępne jedynie od strony miasta. Zamek krzyżacki był równocześnie zintegrowany z miastem i wyraźnie od niego oddzielony, tj. znajdował się w obrębie murów miejskich, jednak obszar zamkowy odgradzały od zabudowań miejskich dodatkowe umocnienia i fosa. Początkowo obiekt był niewielki i miał tylko jedno skrzydło i dwie wieże, ponieważ mieścił jedynie siedzibę prokuratora krzyżackiego podległego komturii elbląskiej. W 1454 zamek w Elblągu padł łupem wspierających Polskę zbuntowanych mieszczan i komtur tego miasta przeniósł się do Pasłęka, przez co powstała potrzeba rozbudowa zamku. Wtedy zostało dobudowane jeszcze drugie skrzydło zamku. Postanowieniem II pokoju toruńskiego Pasłęk miał trafić w granice Polski, został jednak razem z Pasymiem został wymieniony za Sztum. Zamek pozostał zatem siedzibą komtura i był nią aż do kolejnego powstania mieszczan w 1521, kiedy Krzyżacy zostali wygnani, a zamek poważnie uszkodzony. W 1543 wielki pożar miasta nie oszczędził również i tego obiektu, z którego pozostały tylko ściany. Odbudowa z XVI wieku nadała zamkowi oblicze znane nam do dzisiaj. Dobudowano dwa skrzydła, tworząc zamknięty czworobok, zaś wieżom nadano nowy, bardziej zgodny z duchem renesansu kształt okrągły. Dalsze fundowane przez elektora brandenburskiego przebudowy – z 1559, 1586 i I poł. XVII wieku – miały na celu adaptację średniowiecznego zamku na potrzeby nowej sztuki wojennej. Okazały się na tyle skuteczne, że w 1659 r. obiekt wytrzymał szwedzkie oblężenie.
Trzy lata wcześniej, podczas Potopu szwedzkiego, w zamku spotkali się Karol X Gustaw i Fryderyk Wilhelm elektor Brandenburgii, uzgadniając plany dalszej polityki wobec Polski. Mimo tego w XVIII stuleciu obiekt uznano za niezdatny do dalszego wykorzystywania wojskowego, zamieniając go na tymczasowe koszary i magazyny. W wieku XIX (do 1925) mieścił więzienie, zaś do II wojny światowej – sąd. W 1945 zamek – podobnie jak pobliski ratusz i większość miejskiej zabudowy – został spalony przez Armię Czerwoną, dla której wszelkie zabytki w Prusach Wschodnich były przejawami znienawidzonej niemieckości. W latach 50. i 60. XX wieku nastąpiła odbudowa zamku na cele administracyjno-kulturalne. Obecnie mieści on siedzibę Rady Miejskiej, bibliotekę, Izbę Historyczną, kino oraz świetlicę dla dzieci. Obiekt został otynkowany (poza centralnym skrzydłem), zdecydowano się również na odbudowę trzech z oryginalnych czterech skrzydeł zamku, nie zamykając tym samym dziedzińca.
Prabuty ( Riesenburg ) pow. Kwidzyn
zamek biskupów pomezańskich
Zamek biskupa znajduje się obecnie w stanie ruiny. Warowny zamek usytuowano na wydzielonym cyplu w obrębie wysokiego przesmyku pomiędzy jeziorami Młyńskim i Liwieniec, zwanym dziś Zamkowym. Znajdował się on wewnątrz obwarowań miejskich, ubezpieczanych przez wysokie, opasane murem zbocza i częściowo wzmocnionych obronnymi basztami. Wzgórze zamkowe miało kształt owalny i było odseparowane od miasta szerokim, obniżonym pasem ziemi, którym poprowadzono fosę. Rezydencja biskupów była budowlą trzy albo czteroskrzydłową na planie prostokąta, otoczoną dwoma pierścieniami murów obwodowych. Wiodły do niej bramy: południowa bezpośrednio na dziedziniec z pominięciem przedzamcza i wschodnia przez wolnostojącą wieżę bramną usytuowaną tuż nad fosą, na styku z miastem. Nieznane są architektoniczne szczegóły zespołu obronnego ani jego rozplanowanie; wiadomo jedynie, że zamek posiadał najprawdopodobniej pięć wież, w tym wielki wychód, czyli gdanisko. Został wzniesiony w 2. połowie XIII wieku przez biskupów kwidzyńskich. Do 1527 roku budowla była ich rezydencją, następnie była siedzibą księcia pruskiego. Po pożarze w XV wieku został odbudowany na początku następnego stulecia. Został zniszczony w 1688 roku i rozebrany pod koniec XVIII wieku. Do czasów współczesnych przetrwały piwnice zachodniego skrzydła z zachowanymi gotyckimi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, podpartymi przez filary, a także szczątki muru obwodowego.
Przezmark ( Preussich Mark ) pow. Malbork
zamek krzyżacki prokuratorski, wójtowski, komturski
Pierwotnie zamek w Przezmarku był obiektem drewniano -ziemnym wzniesionym w II pol. XIII wieku. Murowaną warownię wzniósł w I poł. XIV wieku komtur dzierzgoński i Wielki Szatny Zakonu Krzyżackiego Luter z Brunszwiku. Założenie już wtedy uzyskało rozplanowane nie wiele odbiegające od wyglądu z czasów największej świetności. Składało się z zamku wysokiego i warownego przedzamcza. Część mieszkalną stanowił „wielki dom” w skrzydeł wschodnim na planie prostokąta z kapitularzem i kaplicą. Wcześniej na miejscu zamku znajdował się gród plemion pruskich wypędzonych przez rycerzy zakonnych oraz osada targowa (stąd najstarsza nazwa miejscowości – Preussisch Markt czyli Pruski Rynek).
1274 r. – Krzyżacy wznieśli pierwszą drewniano – ziemną warownię
1316-1331 r. – budowa zamku murowanego. Istniejący cypel, na którym istniał niegdyś gród dodatkowo przecięto głęboką fosą zasilaną wodą z jeziora. Na zamku rezydował krzyżacki prokurator, a później wójt
1397 r. – na zamku wysokim ustanowiono nowy kościół pod wezwaniem św. Katarzyny
1410 r. – król Władysław Jagiełło zdobył zamek bez walki
1411 r. – na mocy pokoju toruńskiego Przezmark zwrócono Krzyżakom
1414 r. – w czasie tzw. „wojny głodowej” wojska polskie litewskie zdobyły i zniszczyły zamek. Jednakże po zniszczeniu warowni w Dzierzgoniu znaczenie Przezmarka wzrosło. Rozpoczęto prace nad odbudową i rozbudową zamku
1437 r. – przeniesiono tu konwent zakonny z Dzierzgonia, a potem także sąd ziemski. Zwiększono obronność i wyposażenie zamku. W magazynach znajdowało się m.in. po 100 sztuk kusz i broni palnej, 11 beczek prochu. Na czele tutejszego konwentu złożonego z 18 rycerzy stał komtur Walter Kirskorp
lata 1454-1466 – podczas wojny trzynastoletniej zamek spłonął. Najpierw zdobyli go mieszczanie elbląscy, a potem odbili Krzyżacy. Próby odzyskania warowni przez Polaków nie powiodły się. Zdobyto tylko przedbramie zwane „pierwszą basteją”
lata 1508-1527 – zamek był własnością biskupów pomezańskich, a następnie książe Albrecht Hohenzollern przekazał go w ręce prywatne
1584 r. – gdy właścicielem był margrabia Jan Jerzy, przeprowadzono przebudowę zamku pod kierunkiem Blasiusa Bewarta. Zamek wysoki był wtedy budowlą trójskrzydłową, posiadał ozdobne szczyty i nowe duże prostokątne okna
1626 r. – podczas wojny polsko – szwedzkiej książę Prus Jerzy Wilhelm popierał najeźdźców, tak więc i Przezmark stał po ich stronie. W zamku Szwedzi kilkakrotnie zaopatrywali się w żywność
1635 r. – zawaliła się część murów obronnych zamków
1655 r. – w czasie „potopu” szwedzkiego zamek pełnił funkcje kwatermistrzowskie. Jego funkcje militarne były praktycznie żadne. Następnie był wykorzystywany jako siedziba lokalnej administracji
1717 r. – pierwsza rozbiórka murów zamkowych
koniec XVIII w. – intensyfikacja działań zmierzających do pozyskania z ruin taniego budulca. Zbudowano z nich miejscowy folwark i być może kościół ewangelicki
1935 r. – rozpoczęto prace badawcze i konserwatorskie. Odgruzowano i zabezpieczono ruinę
1958 r. – kolejne prace zabezpieczające. Zachowaną wieżę i teren zamkowy zamieniono na ośrodek wczasowy
2000 r. – ruiny przeszły w ręce prywatne. Kupił je Ryszard Pilachowski wraz z żoną (jest on potomkiem szlachty inflandzkiej). Małżeństwo przeprowadziło się tu z Warszawy. Swój dom postawili przy zamku, na miejscu dawnej kawiarni, a wcześniej średniowiecznego budynku przykuchennego
Sztum ( Stuhm ) pow. Sztum
zamek krzyżacki prokuratorski, wójtowski, letnia rezydencja wielkich mistrzów
Warowny zamek w Sztumie zbudowany został w latach 1325-36 na miejscu pruskiego grodu „gui dicitur Stumo”, zdobytego przez krzyżackie oddziały Hermana von Balk w 1236 roku. Według zachowanych dokumentów rycerze zakonni zajęli i zniszczyli ów gród, należący do pogańskiego plemienia Pomezanów, po czym prawdopodobnie na jego zgliszczach założyli niewielki folwark. Wzrost zagrożenia ze strony Polski i związana z nim potrzeba ochrony położonego nieco na północ Malborka sprawiły, że militarne możliwości tejże strażnicy okazały się niewystarczające i dotychczasowy obiekt posłużył jako baza dla nowej, podlegającej bezpośrednio wielkiemu mistrzowi warowni, której początki datuje się na 3. dekadę XIV wieku. Zamek na co dzień stanowił siedzibę wójta, z czasem jednak coraz częściej wykorzystywany był przez wielkich mistrzów zakonnych jako tymczasowa przystań na okres polowań oraz miejsce sezonowego wypoczynku. Z roku 1406 pochodzi wzmianka o funkcjonującym w obrębie jego murów, należącym do Ulricha von Jungingen zwierzyńcu z atrakcjami w postaci niedźwiedzi, wielbłądów i lwów. Zamek sztumski różni się rozplanowaniem od znacznej większości siedzib krzyżackich wybudowanych w XIV stuleciu – wzniesiono go bowiem nie na planie tradycyjnego kwadratu, lecz nieregularnego pięcioboku, nawiązującego kształtem do wyspy oraz narysu pierwotnego grodu. Wyspa ta wcinała się pomiędzy dwa jeziora: Barlewickie i Zajezierskie, powstałe w wyniku skomplikowanych prac regulacyjnych z jednego, większego jez. Białego. Zamek znajdował się więc na wyspie, posiadając dodatkowo osłonę od strony wschodniej w postaci małej, ufortyfikowanej wysepki – ostrowa, gdzie mieścił się wspomniany zwierzyniec Urlycha von Jungingen. Całość wzgórza zamkowego opasał otoczony fosą mur obwodowy, w ciąg którego wkomponowano wysunięte przed lico wieżę bramną i baszty: czworoboczna baszta pn.wsch. ochraniała furtę prowadzącą na wschodnie przedzamcze, natomiast baszta pn.zach., zwana także więzienną, flankowała bramę miejską i drogę tranzytową, prowadzącą do Kwidzyna i Grudziądza. Obszar na zachód od warowni zajęty był przez folwark krzyżacki, stanowiący część przedzamcza i otoczony z trzech stron murem obronnym wzmocnionym przez około 20 baszt. Obszar ten po 1416 roku przekształcony został w lokacyjne miasto.
zamek kapituły pomezańskiej
Zamek kapituły pomezańskiej zbudowany w XIV ( 1301-1311 r. ) w. po sekularyzacji Prus, ufundowany przez biskupa – Henryka ze Skarlina, później stał się własnością rodu von Palentzów, którzy przebudowali go na renesansową rezydencję. Od 1699 r. należał do Finckensteinów. Swoim ogromem ustępuje tylko zamkowi w Malborku – patrz galeria
Ma około 6 tys.m2 i miał 12 wież (niektóre zostały odbudowane), każda miała inną formę i inaczej stała. Każdy kto zbliżył się do zamku, był z nich obserwowany. Były one tak przemyślnie skonstruowane, że umożliwiały obserwację we wszystkich kierunkach. Na dole miały kształt kwadratu, a wyżej kilka metrów nad ziemią przybierały kształt sześcio- lub ośmiokątów. Do zamku wchodziło się poprzez ciężką i nabijaną żelaznymi gwoździami bramą wykonaną z dębowych bali. Nie udokumentowane są losy zamku w czasie II wojny światowej. W/g nieżyjącego, miejscowego przewodnika, opiekuna ruin, miała się tu podobno znajdować nazistowska szkoła Hitlerjugend. Wydaje się jednak że przemiły skądinąd przewodnik opowiadał treść filmu „Król Olch”. Pod koniec drugiej wojny światowej stacjonowały w nim oddziały SS. Zamek spłonął niestety w 1945r.
Po wojnie dwukrotnie próbowano podnieść zamek z ruin. Dopiero w ostatnich latach częściowo go odbudowano. Przyczyniła się do odbudowy fundacja „Widzieć Muzyką”, która próbowała urządzić w zamku ośrodek dla uzdolnionych muzycznie, niewidomych dzieci z całego świata. Zaangażowali się bardzo mocno w odbudowę lecz fundacja „umarła” zamek trafił w administrację Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Pozostały jednak odrestaurowane mury z wieżami ( najwyższa – 24 m ). Do zamku wjeżdża się po arkadowym moście. Jednak w listopadzie 1995r. ruiny zamku szymbarskiego zostały docenione, zamieniły się w pole bitwy z końca drugiej wojny światowej, gdzie sam Volker Schloendorff (twórca „Blaszanego bębenka”) nakręcał sceny do swojego filmu „Król Olch” z John’em Malkovich’em w ruinach zamku w Szymbarku. Obok ruin biegnie pieszy szlak „napoleoński” – od wsi Kamionka prowadzący do zamku aleją starych dębów. Zaś wokół zamku wiele jest 200-tu, 300-tu letnich sosen, a kilkaset metrów dalej zachował się stary cmentarz kilku pokoleń von Fickensteinów.
Zamki Pojezierza Iławskiego
Opracowano na podstawie :
• https://pojezierzeilawskie.pl – dostęp 2009 r.
• Zdjęcia zbiory własne, Internet
zamki krzyżackie, zamki komturskie, zamki urzędnicze, wójtowskie, prokuratorskie, komornickie, zamki biskupów i kapituł katedralnych, zamki biskupie, zamki kapituły, zamki, dzierzgoń, grudziądz, kwidzyn, malbork, miłakowo, miłomłyn, morąg, ostróda, pasłęk, prabuty, przezmark, sztum, szymbark