Pałace

Pałace i Dwory

. . . elementy krajobrazu Pojezierza Iławskiego . . . 

Pałace i dwory Pojezierza Iławskiego

Pałace i dwory

Prywatne rezydencje rodów szlacheckich na terenie Prus pojawiają się po sekularyzacji Zakonu Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, nazywanego Krzyżackim. Od tzw. hołdu pruskiego w 1525 roku dawni rycerze-zakonnicy zaczęli obejmować świeckie urzędy Prus Książęcych i budować stan szlachecki nowo powstałego państwa. Początkowo szlachta pruska wykorzystywała, zarówno dla celów mieszkalnych, jak i reprezentacji, pokrzyżackie zamki z biegiem czasu przebudowywane i unowocześniane. W miarę bogacenia się i rosnących wymagań rezydentów powstawały nowe dwory, a później piękne pałace.

Definicje i lokalizacje

Gmina Małdyty

Budwity, Bauditten. Pałac wzniesiony w 1857 r. w stylu przypominającym włoską architekturę rezydentalną. Dwukondygnacyjny budynek z bocznymi ryzalitami i wieżą widokową na narożniku. Z boku przeszklona weranda, po wojnie rozebrana. Ostatnim właścicielem, do 1945 r. była rodzina von Eben.

Dobrocin, Gross Bestendorf. Pałac zbudowano w latach czterdziestych XIX wieku. Pałac, pierwotnie barokowy w końcu XIX w. przebudowany w stylu neorenesansowym, na planie nieregularnym, z dwiema wieżyczkami, piętrowy. Ostatnim właścicielem, do 1945 r. był baron Otto von Goltz-Domhardt. Najsławniejszym, jednak był Johann Friedrich von Domhardt – nadprezydent Prus Wschodnich, pochowany zresztą na miejscowym cmentarzu. Obecnie budynek służy jako placówka oświatowa. Od 1946 w pałacu mieściło się Technikum Rolnicze, a obecnie Zespół Szkół Agro-Ekonomicznych. Niestety jego stan się pogarsza, został także wystawiony na sprzedaż.

Drynki, Drenken. Pierwotny dwór zbudowano w 1870 r. Pierwszym właścicielem był Anglik Percy Marshall który zamieszkał tutaj z nowo poślubioną żoną Albertiną Schafer z nieodległych Pozort.  Budynek usytuowano z otwarciem widokowym na jezioro Pozorty, na stoku łagodnie opadającym ku brzegowi. W 1927 r. majątek kupił  Otto Jahr który go przebudował. W okresie powojennym spadkobierczyni ( córka Erika ) chciała kupić dwór, ale bez powodzenia. W pobliżu jest cmentarz rodowy. Dzisiaj w rękach prywatnych.

Jarnołtowo, Gross Arndsdorf. Dwór zbudowany w 1770 roku dla Georga Friedricha von Hülsen. Budynek częściowo zniszczony w 1945 roku. – Około poł. XIX w. dwór przeszedł na własność rodziny von Prinzów, w końcu XX w. należał do barona von Spiegel-Borgenbrecha z Westfalii, który zbankrutował. Majątek przejęło więc Wschodniopruskie Towarzystwo Ziemskie. Budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, przekryty dachem mansardowym, z obustronnym, dwukondygnacjowym ryzalitem na osi, zamkniętymi trójkątnym szczytem., zachowany obecnie w jednej części. Przebywał tu jako nauczyciel Immanuel Kant. Tuż po II wojnie światowej w budynku pałacu składowane były liczne księgozbiory królewieckie. Pieczę nad nimi sprawował Jan Grabowski z polecenia samego Ministerstwa Kultury. Zabezpieczał on dzieła sztuki na terenie Warmii i Mazur. Jan Grabowski poszczycić się może również tym, że to dzięki niemu ocalało wiele księgozbiorów (ponoć kilka wagonów) przed wywiezieniem do ZSRR. Trafiły one do olsztyńskiego muzeum. Po czasach swej świetności dwór trafił w ręce prywatne. Był w rękach przybyszów z Rzeszowa, pełnił rolę szkoły wiejskiej, w końcu spadł do roli bardzo wytwornie urządzonej… stodoły (marmurowe kominki, ażurowe schody…). Czas nie oszczędzał pałacu. W końcu został częściowo rozebrany dla pozyskania cegieł oraz drewna z pięknego parku, a nawet rozebrano mieszczącą się w parku kaplicę grobową.

Klonowy Dwór, Höfen. Późnoklasycystyczny dwór pochodzi z 2 połowy XIX wieku. Założony na kształcie prostokąta ze ścianką kolankową, przykryty dachem dwuspadowym. O frontu ganek nisko kolumnowy,  zwieńczony trójkątnym naczółkiem. Tynki boniowane, zdobione detalami architektonicznymi.

Plękity, Plenkitten. Dwór w Plękitach został wzniesiony w 1836 roku w stylu klasycystycznym. Założony na planie prostokąta, parterowy, przekryty dachem dwuspadowym. Zachowany park o kompozycji krajobrazowej, z pięknym drzewostanem. Dwór w XX wieku należał do Dreyerów. Po wojnie wymieniono dachówkę ceramiczną na blachę. Obok dworu znajduje się zabytkowa kuźnia. Obecnie właścicielem dworu jest Stadnina Koni. Plękity są położone 5 km na południe od Małdyt, przy drodze nr.7 do Ostródy. Dwór znajduje się przy samej drodze po jej lewej stronie.

Sople, Zöpel. Dwór o charakterze miejskiej willi. Pierwszym właścicielem był twórca kanału elbląskiego inż. Georg. Steenke. Wzniósł go na brzegu jeziora Ruda Woda. Wykonawstwo powierzył Alfredowi Kahle według projektu architekta Prof. Fricka z Koenigsbergu. Dwór założony na kształcie prostokąta, dwukondygnacyjny z dachem czterospadowym z facjatkami.

Szymonowo, Gross Simnau. Pałac w Szymonowie pochodzi z początku XX w. – własność rodziny von Finckenstein. Potężna budowla dwukondygnacyjna, przykryta dachem czterospadowym. Charakterystyczna skośnie dostawiona czworoboczna wież kryta czterospadowym dachem. Po wojnie Dom Dziecka im. Sybiraków

Zajezierze, Seegertswalde. Dwór z przełomu XIX i XX w. Budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, parterowy, z dwukondygnacjowym ryzalitem na osi do elewacji z boku dostawiona wież w kształcie kwadratowym, przykryta dachem czterospadowym.

Gmina Miłakowo

Bieniasze, Banners. Dwór położony jest 4 km na północny wschód od Miłakowa nad jeziorem. W XiX w. był własnością rodziny von Petzinger. Następnym właścicielem była rodzina Jungschuh von Röbern. Kolejnym a zarazem ostatnim przed II wojną światową był Friedrych von Berg – major lotnictwa. Po 1945 r. pełniąc różne funkcje stopniowo popadał w ruinę i zostali opuszczony. W 1997 r. został kupiony przez prywatną firmę i odbudowany od fundamentów w 1999 r. Mimo starań nie udało się zachować pierwotnych proporcji budowli. Dzisiaj jest tu hotel oferujący 45 miejsc w 18 pokojach – www.bieniasze.pl/

Boguchwały, Reichau. Dwór wraz z folwarkami (Pojezierce, Rogowo, Staglewo, Ratławki) w 1900 r. był w posiadaniu powiernictwa rodowego hr. Adolfa Dohny z Gładyszów i obejmował łącznie 2022 ha, w tym 610 ha lasów i 117 ha wód. Późnoklasycystyczny dwór z XX w. wybudowany na piwnicach starego przez Schümanna, który odkupił majątek od hrabiego zu Dohna. Obecnie w postępującej ruinie. W 2012 roku zburzony przez obecnego właściciela, na dzień dzisiejszy w miejscu byłego pałacu znajduje się sterta gruzu.

Głodówko, Kerneyen. Dwór pochodzi z drugiej połowy XIX w. Budynek parterowy przekryty dachem dwuspadowym, rozbudowany wzdłuż. Od frontu dwukondygnacjowy, płytki ryzalit, poprzedzony omurowanym tarasem ze schodami. Od strony parku drewniana weranda.

Książnik, Herzogswalde. Dwór leży około 5 km na południe od Miłakowa. Zniszczony, mały dworek i zarośnięty park dają świadectwo dawnej świetności. Datuje się go na 2 połowę XVIII w. Założony na rzucie prostokąta, parterowy, przykryty dachem naczółkowym. Dwukondygnacyjny ryzalit na frontowej elewacji. Mieszkal i tworzył w początkach XX w. artysta, malarz, akwarelista Karl Kuntz. Dworek w latach 2009-2013 odrestaurowany przy użyciu materiałów i metod konserwatorskich, nowa więźba dachowa, pokrycie dachu dachówką naturalną, izolacje, wzmocnienia fundamentów, nowa, drewniana stolarka okienna i drzwiowa, nowa elewacja. Park, z licznym starodrzewem, aleją lipową, poddany gruntownej rewitalizacji. W obrębie parku ciek wodny rzeczka z 3 kaskadowo ułożonymi stawami i mostami dębowymi. Na jednym ze stawów wyspa z dużą altaną (pow. 70 m2) wykonaną ze starej konstrukcji szachulcowej pozyskanej z poddasza dworu. Altana kryta dachówką, utwardzenie kostką granitową. Skarpa za budynkiem dworu zabezpieczona z licznymi nasadzeniami roślin. Całość wystawiona na sprzedaż.

Miejski Dwór, Henriettenhof. Niewielki zaniedbany dwór z dużym owalnym podjazdem, przykryty dwuspadowym dachem, z dwukondygnacyjnym ryzalitem.

Ponary, Ponarien. Obecny, barokowy pałac z końca XVII wieku, powstał w wyniku rozbudowy wcześniejszego dworu. W przyziemiu zachowano pozostałości tej budowli w postaci trzech pomieszczeń przesklepionych krzyżowo i kolebkowo z tunelami. Powstała harmonijna w proporcjach budowla, na kształcie prostokąta, dwukondygnacyjna, z nieznacznymi ryzalitami na osi elewacji, zdobionymi rytmem jońskich pilastrów, niegdyś zwieńczonymi trójkątnymi naczółkami.  Wkrótce dobudowano oficynę od północy. Herby ówczesnych właścicieli, Ernsta Wolfganga von der Groeben i jego żony z domu von Ostau z datą 1743, do dziś zdobią elewację północną.  Nad wejściem umieszczono herby ówczesnych właścicieli: Wilhelma Arthura von der Groeben i jego żony Agnes von Kleist z datą 1893.  W drugiej połowie XIX wieku przebudowano i znacznie powiększono zabudowania gospodarczo- inwentarskie. Z dawnego wyposażenia zachowały się jedynie piece kaflowe. Portrety rodowe i podobizny pruskich władców zdobiące dawniej wnętrza, znajdują się obecnie w muzeum w Olsztynie. W czasach powojennych mieścił się w pałacu ośrodek wypoczynkowy jednej z toruńskich fabryk. Obecnie jest własnością prywatną.

Stolno, Stollen. Późno klasycystyczny dwór wzniesiono w drugiej poł. XIX w. Murowany z cegły, otynkowany, jednokondygnacyjny z płytkim obustronnym ryzalitem. W ryzalicie frontowym trójarkadowa loggia. Naroża ryzalitu i kondygnacji wykończone wysokimi sterczynami o przekroju kwadratu. Obecnie odnowiony. Własność prywatna.

Warkały, Workallen. Zachowana do dziś budowla pochodzi z przełomu XIX/XX wieku. Styl architektoniczny dworu przypomina styl neogotycki. Obecnie budowla nie jest ruiną, ale jest zaniedbana. Zachowało się trochę oryginalnej stolarki okiennej. Po wojnie w dworze swoją siedzibę miało PGR. Obecnie jest to własność prywatna.

Gmina Miłomłyn

Karnity, Karnitten. Obecny pałac w Karnitach wzniesiony został w 1856r. w stylu neogotyckim. Całe założenie pałacowo-parkowe jest wyjątkowe pod względem uroku kompozycji i utrzymane w duchu romantyzmu. Pałac usytuowany jest nad brzegiem jeziora Karnickiego. Jego bryła jest malowniczo zróżnicowana, jedno-, dwu- i trój-kondygnacyjna, z oktogonalną wieżą narożną od strony podjazdu i czteroboczną od strony jeziora. Charakterystyczne gotyckie sklepienie krzyżowe z lunetami wieńczy podcień wejścia głównego. Wszystkie elewacje zwieńczono pseudo krenelażem, ryzality dodatkowo sterczynami. Balustrady tarasów wykonano ze sztucznego kamienia z neogotyckim ornamentem czwórliścia i rybiego pęcherza. Do dziś zachowała się oryginalna stolarka, kominki we wnętrzach, a w pomieszczeniach reprezentacyjnych stropy belkowe. Budynek w całości obłożony jest cegłą klinkierową. Od strony północnej pałacu położony był kompleks zabudowań gospodarczych, z mieszkaniami dla służby, wozownią, stajniami, a przede wszystkim duża, bardzo efektowna ujeżdżalnia, obecnie adaptowaną na hotel. W ujeżdżalni zachowała się otwarta, podwieszona więźba drewniana, o bardzo pięknej i bogatej snycerce. Podobno ostatnia właścicielka Christa von Günther z domu von Allbedyll, popełniła samobójstwo na wieść o zbliżających się froncie sowieckich wojsk. Po wojnie zamek pełnił funkcję ośrodka wypoczynkowego. Na terenie dawnych sadów, w części południowej parku, wzniesiono domki letniskowe. Od 1995r. kompleks pałacowy wraz z parkiem został zakupiony i przeznaczony na całoroczny hotel

Gmina Morąg

Bożęcin, Gross  Gottswalde. Dwór wzniesiono w 1845 r. w stylu klasycystycznym. Jednokondygnacyjny budynek z cegły, podpiwniczony, pokryty dachem dwuspadowym. Zbudowany na kształcie prostokąta  Obecnie pod zarządem Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa.

Markowo, Reichertswalde. Barokowy pałac zbudowano w latach 1701-1704 przez Johanna Caspra Hindersina na miejscu wcześniejszego dworu. Barokowy pałac przebudowano w wieku XIX, dobudowując wieżę. W posiadłości Dohnów przed II wojną światową znajdowała się kolekcja malarstwa holenderskiego (portrety) z XVII w. Ocalałe po II wojnie światowej fragmenty zbioru zgromadzone są w muzem w Morągu (pałac Dohnów). Z zespołu pałacowego zachowała się oficyna z XVIII w., niektóre zabudowania gospodarcze oraz tzw. trojaki. W pobliżu wsi, na wzniesieniu w lesie, znajduje się pseudo megalityczny cmentarz Dohnów. Mimo, że remontowany w latach 60-tych, obecnie jest w stanie ruiny.

Wenecja, Venedien. Dwór w Wenecji pochodzi w swej najstarszej części pochodzi XVII/XVIII w. Później rozbudowany i powiększony. Główny budynek założony na kształcie prostokąta, dwupiętrowy przykryty dachem naczółkowym. Posiadłość szlachecka od końca XIX wieku do końca II wojny światowej należała do barona Treusch von Buttlar-Brandenfels. W parku dworskim zachowało się starodrzewie.

Gmina Ostróda

Lubajny, Lubainen. Budynek klasycystyczny, wzniesiony na planie litery L, z wieżyczką w narożu zwieńczoną czterospadowym daszkiem. Parterowy, przykryty dwuspadowymi dachami. Pośrodku fasady płytki ryzalit z dekoracją pilastrową. Obecnie w ruinie. Na początku XXI w. był nieużytkowany i znajdował się w zarządzie Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa.

Gmina Pasłęk

Drulity, Draulitten. Wybudowany w 1853 r. w stylu neoklasycystycznym jako siedziba pruskiej rodziny Krahmer.  Pałac w stylu neoklasycystycznym zbudowany został na planie klasycznego prostokąta z fasadą skierowaną w kierunku północnym. Korpus główny budynku nakryty jest dachem mansardowym z licznymi lukarnami. Po obu stronach siedmioosiowych elewacji- północnej i południowej, znajdują się kryte dachem siodłowym trzyosiowe ryzality, które zwieńczone są trójkątnym naczółkiem z owalnym oknem u szczytu. Budowla jest podpiwniczona, posiada użytkowe poddasze a na większości swojej długości ma formę jednokondygnacyjną. Dodatkowo pałac, od strony frontowej- północnej, posiada honorowy podjazd i czterokolumnowy portyk na którym znajduje się balkon. Wnętrza są dwutraktowe, a główny hall znajduje się od strony podjazdu, gdzie też znajduje się wejście do wnętrz. Dodatkowo posiada on wydzielone filarowymi arkadami dwa pomniejsze pomieszczenia, z których znajdujące się po prawej stronie mieści schody prowadzące na piętro a po lewej przejście do salonu umiejscowionego na osi ogrodowej. Ostatnim prawnym właścicielem majątku był Hans Werner Krahmer, który jednak na stałe mieszkał we Frankfurcie nad Menem, a w jego imieniu rozległymi dobrami zarządzał Edward Otto. 21 stycznia 1945 z Drulit, przed zbliżającą się ofensywą armii radzieckiej, uciekli wszyscy mieszkańcy wraz z ukrywającymi się tam innymi uciekinierami z różnych części Prus Wschodnich. Sam pałac wojnę przetrwał w dobrym stanie, a jego wnętrza wciąż mieściły bogatą kolekcję sztuki, m.in. portrety dawnych członków rodziny oraz kolekcję starych mebli.  Po 1945 majątek, który przeszedł w ręce administracji polskiej, upaństwowiono i przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. Do lat 90. dyrekcja PGR-u dbała o obiekt i przeprowadzała w nim niezbędne konserwacje i remonty. Dzisiaj wyremontowany jest własnością prywatną osoby fizycznej.

Piniewo, Pinnau. Dwór pochodzi z przełomu XIX i XX w. Założony na rzucie prostokąta, dwukondygnacyjny, przykryty płaskim dachem. Na osi elewacji wzdłuznych ryzalit. Od frontu duża weranda z balustradą i zadaszeniem. Zachowana oryginalna stolarka.

Gmina Rychliki

Barzyna, Wiese. Wybudowany i wielokrotnie rozbudowywany, w latach 1560-1829 głównie w stylu neogotyckim i barokowym, jako siedziba pruskiego rodu szlacheckiego von Bodeck. Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, wpisując pałac do rejestru zabytków w 1968 roku, opisał pałac jako budowlę pochodzącą z 1693 r, więc prawdopodobnie tę datę należy uznać za pierwotne założenie pałacu w Barzynie. Stan obecny pałacu, to efekt wielokrotnej rozbudowy i przebudowy bryły pierwotnej, o czym świadczy mieszanka stylów architektonicznych, z których dają się wyróżnić elementy neogotyckie czy barokowe. W latach 1868-1910 dobra dobra były w posiadaniu braci Paula i Otto Frankensteinów[3], a jeszcze przed I wojną światową stały się własnością rodzeństwa Gerda i Marii von der Groeben. Po wojnie, pałac wraz z całym majątkiem, stał się własnością PGR-u, który utworzył w nim przedszkole oraz mieszkania i biura dla potrzeb robotników gospodarstwa. W późniejszym czasie obiekt nieremontowany i niekonserwowany systematycznie popadał w ruinę. Obecnie, obiekt jest własnością prywatną, lecz nadal zarówno sam pałac jak i cały majątek, pozostają nieremontowane i popadają w coraz większą ruinę.

Dymnik, Stein. Obszerny dwór, z mieszkalną wieżą, pozbawiony określonego stylu, wybudowano prawdopodobnie pod koniec ubiegłego wieku. Obok znajduje się dosyć oryginalna kaplica dworska z czerwonej cegły, użytkowana obecnie jako składzik węgla oraz resztki założenia parkowego. Jeszcze w pierwszych latach powojennych w skład zabudowań majątku wchodziła zabytkowa kamienna kuźnia z drewnianym podcieniem od szczytu, wspartym na czterech słupach. W XIX wieku Dymnik należał do szlachty von Keltsch i spowinowaconego z nimi rodu von Arnim. Ostatnim właścicielem majątku był Helmuth von Graevenitz z Wiednia. Po wojnie dwór należał do miejscowego PGR-u, a obecnie jest w rękach prywatnych.  Pierwszym polskim zarządcą majątku był Szymon Dyk.

Dziśnity, Dosnitten. Pałac, na planie litery L, zbudowano na początku XX wieku. Jest to masywna budowla, dwukondygnacyjna z dachem czterospadowym. Od frontu trzykondygnacyjny ryzalit flankowany dwoma filarami. Był własnością rodu Finckestein. Ostatni z tej rodziny – Walter, został zastrzelony 3 marca 1945 roku przez żołnierzy sowieckich. Budynek w okresie powojennym wykorzystywano na szkołę – od 1991 roku jest w rękach prywatnych.

Gołutowo, Güntersdorf. Dwór pochodzi z  połowy XIX w. Budynek parterowy przykryty dachem naczółkowym, z ryzalitem obustronnym. Od frontu ażurowa weranda, z boku parterowa przybudówka. Pierwszym polskim zarządcą dawnego niemieckiego majątku w Gołutowie po 1945 r. był J. Ostaszewski. Do lat 90-tych XX w. funkcjonował tu PGR, którego długoletnim dyrektorem był m.in. Zdzisław Maruszak

Jankowo, Jankendorf. Pałac jest budowlą barokową z eklektycznym i secesyjnym wystrojem. Powstał na pierwotnym założeniu, które naniesione było już w 1793r. na mapie Schroettera. Pałac wybudowano na płaskiej półce, podkreśloną od północy sztuczną skarpą, za którą był trawiasty parter pełniący rolę „salonu ogrodowego”. Niegdyś były to partery kwiatowe skupione w kulisie ograniczonej nasadzeniami zieleni wysokiej. Przed frontem znajduje się drugi parter, trawiasty, zaakcentowany m.in. pomnikowym okazem modrzewia. Z kolei przy północno-zachodnim brzegu stawu znajduje się rząd pięknych kasztanowców, na jednym z nich jeszcze do początku lat 90-tych zawieszony był zabytkowy dzwon wyznaczający niegdyś rytm dnia w majątku. Przy stawie od północy znajduje się zabytkowy budynek oficyny.  Zabudowania gospodarcze nie tworzą dziś zwartego układu jak w XVIII w., co przedstawia mapa Schroettera. Po 1945 r. mieściły się tutaj biura i mieszkania dla pracowników zakładu rolnego. Obecnie mimo, iż pałac z parkiem jest w prywatnym posiadaniu, trudno tu jest dostrzec jakiekolwiek zmiany, prowadzące do przywrócenia dawnej świetności tego obiektu.

Rejsyty, Rositten. Pałac pochodzi z przełomu XIX i XX w. Założony  na rzucie prostokąta, dwukondygnacyjny ze skrajnymi ryzalitami. Stanowił własność rodu baronów von Minnigerode. posiadłość usytuowana na niewielkim wzniesieniu poprzedzony owalnym podjazdem i brukowaną drogą. Po lewej stronie budynku dom zarządcy

Gmina Stary Dzierzgoń

Gisiel, Geisseln. W 1783 roku właściciel majątku, Hans Christoph von Natzmer zbudował w Gisielu dwór w stylu późnobarokowym. Wyglądał tak wspaniale że stanowił wzór dla budowy licznych okolicznych pałaców i dworów np. w Wysokiej, Topolnie Wlk. Marwicy, Powodowie. W 1795 r. majątek przeszedł w ręce rodziny Reibnitz. Należały do nich nieprzerwanie do roku 1945 r., ostatni właściciel Ernst von Reibnitz zmarł w 1945 r. Niestety niewiele się zachowało się z dawnego dworu choć układ ruin jest jeszcze czytelny. Park początkowo w układzie regularnym został przekształcony w krajobrazowy, zachował się w dość dobrym stanie, częściowo (od wschodu) pielęgnowany, z rozległym stawem i klarowną kompozycją zieleni wysokiej. Istnieją jeszcze nieliczne zabudowania gospodarskie, w tym ceglany, duży budynek z datą 1904 rok.

Prakwice, Prökelwitz. Dworek, a właściwie mały pałacyk w Prakwicach, powstał jeszcze przed okresem, w którym stał się własnością rodu von Dohna. Według danych zaczerpniętych z czasopisma „Wiadomości morąskiego powiatu rodzinnego” (niem. Mohrunger Heimatkries-Nachrichten), gdzie autor artykułu Wulf D.Wagner, podaje historię dworu w Prakwicach. Pałacyk, a właściwie jego budowa, sięga czasów Johanna Ernsta von Wallenrod (1615-1697). Projekt budowli pałacyku został naszkicowany zgodnie z kanonami znanymi majstrom budownictwa barokowego. Świadczą o tym łagodne formy nadbudowy, o których Martin Grünberg wspomina przy opisie elektoratu Fryderyka III i zamku Friedrichshof (późniejszy Gross Holstein). Pałacyk w Prakwicach przypomina w miniaturze zamek Fryderyka III, który powstał pod koniec XVII wieku. W przybliżeniu czas budowy dworu w Prakwicach można określić na 1700 rok. Do końca 1944 roku Prakwice nadal pełniły funkcję letniej rezydencji rodu von Dohna. Podczas nieobecności właścicieli pałacem opiekował się dozorca Carl Hoffmann, który w nim sypiał. Zarządcy majątku mieszkali poza pałacem. Z początkiem lat dwudziestych XX wieku Prakwice stały się własnością spadkobiercy całej fortuny, Aleksandra zu Dohna-Schlobitten, który postanowił w 1935 roku odrestaurować dwór w Prakwicach. Pomagał mu w tym, dbający o szczegóły, architekt Wulf Wagner. Budynek był jednopiętrowy, z wyciągniętymi do przodu niewielkimi skrzydłami. Nisko opuszczony dach zwieńczono trzema potężnymi, tak ulubionymi w czasach baroku, pięknie wyprofilowanymi kominami. Przez wysokie, u góry półokrągłe drzwi wchodziło się do sieni. Podłogi wyłożono oryginalnymi płytkami z marmuru. Z sieni na poddasze szło się okazałymi barokowymi, dębowymi schodami, które uległy zniszczeniu w XIX w. Odbudowano je w 1935 roku, wraz z balustradami, zachowując dawny styl. Pod schodami składowano drewno na opał do kuchni. Dwór spłonął w 1945 r., ale jeszcze w latach 50 był używany jako świetlica. Został jednak opuszczony zdewastowany. Dzisiaj w zaawansowanej ruinie.

Pudłowiec, Paudelwitz. Dwór zbudowany w roku 1860, w stylu neogotyku angielskiego był do roku 1945 własnością Viktora i Margarethe Fehlauer, z domu Jeimke. Plan rozbudowany, główna część dwukondygnacyjna z wysoką wieżą widokową w narożniku.

Gmina Susz

Bałoszyce, Belschwitz. W XVII wieku Baltazar von Brunneck ożenił się z Heleną von Schlubhut z Gałdowa, która majątek bałoszycki wniosła we wianie małżeńskim. Von Brunneck  w drugiej połowie XIX w. przebudował dawną barokową rezydencję biskupa Pomezanii Georga von Polenza na wzór neogotyckiej sylwetki pałacu Babelsberg w Poczdamie. Po II wojnie światowej mieścił się w nim Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej, w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia wykonano gruntowny remont i Pałac zaadaptowano na ośrodek wypoczynkowy. W 2002r. Pałac wraz z zabudowaniami gospodarczymi znajdującymi się na powierzchni 13,5 ha został sprzedany prywatnym właścicielom, którzy po modernizacji utrzymali funkcję hotelową obiektu. Od niedawna park w Bałoszycach ma jeszcze jedną atrakcję. Jest nią czakram bieli – źródło pozytywnej energii. Czakram został odkryty przez mistrza radiestezji Alicję Rospond. Znajduje się zaledwie 50 m od pałacu, w miejscu otoczonym pięcioma ponad stuletnimi drzewami. Moc bałoszyckiego czakramu jest porównywalna z mocą czakramu na Wawelu. W skali Bovisa emituje energię 120 000-150 000 jednostek. Co prawda nie wiadomo kto i w jaki sposób to pomierzył ale . . . wierzcie lub nie wierzcie . . . powiedział pewien klasyk.

Gmina Świątki

Kłobia, Kloben. Na terenie wsi znajduje się poniemiecki dwór którego budowa datowana jest na 1905 rok. Majątek należał do rodziny Raschke, później Bermana. Obecnie odnawiany przez prywatnego

Gmina Zalewo

Bądki, Bündtken. Dwór wzniesiono w latach 1868 – 1870, według projektu Johannesa Vollmera. Dekoracja budynku nawiązuje do architektury zamków krzyżackich. Styl neogotycki najbardziej odzwierciedla „pruską duszę”. Poza tym sprawia wrażenie solidności, tradycji, gospodarności, odwagi rodem z pionierskich średniowiecznych czasów. Budynek znajduje się w centrum posiadłości. Z jednej jego strony znajduje się park, którego głównym elementem architektonicznym jest staw ze strumieniem, aleja, szpalery, a także wzniesienie widokowe. Natomiast z drugiej strony pałacu znajdują się zabudowaniami podwórza gospodarczo-inwentarskiego. Obecnie dwór znajduje się w dzierżawie i jest zamknięty.

Girgajny, Gergehnen. Budynek dworski w Girgajnach został wzniesiony w 1860 roku przez Hermanna Otto Glüera, na miejscu starych zabudowań. Projektantem był jego brat Otto Ernst, który był architektem w Hamburgu. Piętrowy budynek, w formie willi włoskiej, wzniesiono z czerwonej cegły na rzucie zbliżonym do kwadratu. Dwór posiada wyższe ryzality narożne, nakryte prawie płaski dachem czteropołaciowym. Od strony elewacji parkowej na narożu znajduje się wieloboczny ryzalit, znacznie szerszy w przyziemiu (dawna oranżeria). Elewacje zdobiono cegłą klinkierową i tynkowanymi płycinami. Nad głównym wejściem umieszczono rozetowe okno. Na środku podwórza znajduje się staw. Niestety, po wojnie, został oszpecony poprzez  wymianę niepasujących okien. Za rezydencją rozciąga się, obecnie bardzo zarośnięty, park. Rodzina Glüerów gospodarzyła w majątku do 1945 roku. Po wojnie dwór pełnił funkcje mieszkaniowe dla pracowników miejscowego PGR-u. Obecnie opuszczony stanowi własność UG. w Zalewie.

Gubławki, Gablauken. Dwór położony na cyplu oblewanym przez wody zatoki Kraga jeziora Jeziorak, z której wychodzi kanał Elbląski. Posiadłość w Gubławkach zakupił w 1880r., od Augusta Dorgerloha znanego kolekcjonera dzieł sztuki, zwłaszcza miedziorytów, gdańskiego rysownika, grafika i malarza Daniela Mikołaja Chodowieckiego, głównie dla uroku miejsca, hrabia Karl Finck von Finckenstein z Jaśkowa. Majątek był zaniedbany, ale przez nowego właściciela, na przełomie XIX/XX w. został doprowadzony do rozkwitu. W roku 1912 nowo wybudowany dwór zyskał miano “wdowiej siedziby”, gdyż zamieszkiwała tu wdowa po Karlu, hrabina Helene Finck von Fickenstein. Po niej w 1925 roku dwór i dobra w Gubławkach odziedziczył jej syn hrabia Hans Joachim Finck von Finckenstein, który był ostatnim właścicielem dworu i dóbr w Gubławkach. Po wojnie majątek był PGR-em. Pod koniec XX wieku ówczesny dzierżawca uzgodnił z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków projekt adaptacji zachowanych budynków gospodarczych na ośrodek pracy twórczej. Niestety, doszło do rozebrania tych budynków i sprzedania materiałów z ich rozbiórki. Do dworu prowadzi aleja biegnąca wzdłuż jeziora. Usytuowany jest on przepięknie, na cyplu, skąd otwiera się daleki widok na Jeziorak. Sam dwór niezbyt urodziwy, ale duży i wygodny. Wzniesiony z czerwonej cegły, dwukondygnacyjny, posadowiony na kamiennej podmurówce na planie litery „T”, przekryty dachem mansardowym. Front dworu skierowany jest na stronę wschodnią a jego pozostała część wychodzi ku brzegom zatoki Kraga w kierunku południowym. Ozdobą dworu w Gubławkach były dwie werandy porośnięte winną latoroślą oraz duże schody zewnętrzne wiodące z czworokątnego dziedzińca do wnętrza budowli. Od strony jeziora do dworu przylegały dwa przedzielone trawnikiem ogrody. W piwnicach dworu mieściły się pomieszczenia kuchenne oraz spiżarnia zajmująca 7 izb, na parterze były biura zarządcy dóbr, jadalnia, 4 pokoje mieszkalne i 3 sypialnie. Na pierwszym piętrze przeznaczonym dla właściciela dóbr i jego gości urządzono 13 pokoi gościnnych, powyżej pierwszego piętra był strych. Z dawnego założenia zachowały się niewielkie pozostałości parku i fragmenty niegdyś dość dużego podwórza gospodarczego.

Jaśkowo, Jäskendorf. Dwór został wzniesiony w 1721 roku, za czasów własności rodu Kóhne von Jaski. Przebudowano go 1776 roku i zrekonstruowano w wieku XIX po zniszczeniach spowodowanych przez pożar. Zmieniono wówczas wystrój wnętrz na klasycystyczny. Jest to budowla o cechach barokowych. Wzniesiono ją na planie prostokąta, jako jednokondygnacyjną, podpiwniczoną i z użytkowym poddaszem. Elewacją frontową zwrócona jest w kierunku południowym. Po obu stronach budynku znajdują się dwupiętrowe, płytkie ryzality zwieńczone trójkątnymi szczytami, od ogrodu w polu szczytu umieszczony został herb Finckensteinów. Od frontu znajduje się wysoki podjazd i reprezentacyjne schody. Całość przykryto dachem mansardowym z lukarnami. W XIX wieku w elewacji wschodniej dostawiono boczne skrzydło. W powstałym w ten sposób narożu usytuowano duży taras z ozdobną balustradą, na który otwierały się dwuskrzydłowe drzwi z obydwu elewacji. We wnętrzach, o układzie amfiladowym, zachowały się zabytkowe kominki, dekoracje stiukowe i malarskie sufitów, natomiast w otoczeniu dworu – pozostałości dawnego parku krajobrazowego z cennym starodrzewem. Pod drugiej wojnie światowej dwór był przez pewien czas ośrodkiem wczasowym Ministerstwa Obrony Narodowej, należał także do Stadniny Koni w Plękitach. Obecnie jest własnością prywatną.

Kadzie, Eichhorst. Zachowały się jedynie ruiny dużego dworu który był najprawdopodobniej wzniesiony w połowie IX wieku. Założony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny z ryzalitem od frontu poprzedzony ażurowym.

Połowite, Pollwitten. Dwór we wsi Połowite został zbudowany w połowie XIX wieku. Jest to murowany budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, parterowy , przykryty dachem naczółkowym, z wejściem i niewielkim tarasem z balustradą na osi fasady. W latach 20-tych XX wieku stanowił własność rodziny Hermann. W styczniu 1945 r. stacjonowali Rosjanie , którzy składowali w budynku rabowane dobra. Połowite jest położone 11 km na zachód od Małdyt.

Pozorty, Posorten. W 1845 r. majątek z dworem zakupiony został przez Carla Schaefera. Należał do rodziny do chwili zajęcia przez Rosjan w 1945 r.. Pierwszy dwórek spłonął w 1913 roku. W 1924 roku zakończono budowę kolejnej rezydencji, która zachowała się do dnia dzisiejszego. Budynek wzniesiony został na planie zbliżonym do kwadratu. Jest to obiekt murowany z cegły, otynkowany, dwukondygnacjowy, podpiwniczony i z użytkowym poddaszem. Nakryto go dachem czterospadowym. Od frontu znajduje się główne wejście, do którego wiodą szerokie schody z betonowymi kulami u podstaw, od strony jeziora – murowana weranda i taras. W bocznej elewacji znajduje się parterowy, wieloboczny wykusz. Otwory okienne i drzwiowe udekorowane zostały tynkowanymi obwódkami. We wnętrzach zachował się oryginalny układ pomieszczeń, a także wystrój: boazerie, fragmenty pierwotnych dekoracji malarskich, elementy stałego wyposażenia. W otoczeniu dworu znajdują się pozostałości dawnego parku, a także zabudowań gospodarczych. Przy drodze do majątku usytuowany jest dawny cmentarz, na którym pochowani są członkowie rodziny Schäfer i pracownicy majątku. Pod koniec lat 90-tych XX wieku w obiekcie przeprowadzono kapitalny remont. Od połowy 2004 roku działa tu pensjonat.

Rąbity, Rombitten. Neoklasycystyczny dwór w Rąbitach wzniesiony został w połowie XIX wieku. Od 1843 roku majątek należał do Richarda Alberta Lemke. Kiedy w 1879 roku właściciel zmarł dwór przejął jego syn Richard. Nie potrafił się on jednak odnaleźć jako właściciel dobrze wcześniej prosperującego majątku i po sześciu latach niepowodzeń wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. W 1886 roku dobra w Rąbitach zostały sprzedane. W latach dwudziestych XX wieku majątek należał do Georga Apla. Obecnie budynek jest opuszczony i zaniedbany. Jest to budowla wzniesiona na rzucie prostokąta, parterowa, od strony parku umieszczono nieznaczny ryzalit na osi, poprzedzony dużym tarasem, w fasadzie mieści się drewniany ganek. Rezydencję otacza rozległy park ze stawem, strumieniami i licznym starodrzewem. W 1849r. urodziła się w Rąbitach Elżbieta Lemke, badaczka pradziejów Oberlandu, etnograf. W Rąbitach powstało najważniejsze dzieło jej życia, wysoko cenione do dziś, Volkstümliches in Ostpreußen (wydane w latach 1884, 1887 i 1899). W obszernych trzech tomach Lemke zebrała z okolic Zalewa podania, legendy, bajki, wierzenia oraz pieśni ludowe. Opisała również zwyczaje tutejszej ludności polskiej. Sposób zbieranie przez nią informacji stanowił potem wzór dla późniejszych badaczy. W 1978r. ukazał się w Nowym Jorku reprint tego dzieła. Jednego z pierwszych tłumaczeń na język polski legend Lemke dokonał K. Skrodzki i opublikował w numerze 1 Zapisków Zalewskich w 2003r. W latach osiemdziesiątych XIX w. zarejestrowała ona i zbadała, jako pierwsza w dziejach prahistorii bałtyjskiej, szereg stanowisk z okolic jeziora Jeziorak. Po śmierci ojca, w 1886r. Elżbieta Lemke wyjechała do Berlina, gdzie była bardzo aktywna naukowo. W Berlinie Lemke mieszkała do 1921 r. Potem wyjechała do Sopotu, gdzie zmarła 4 lata później.

Rudnia, Rohden. Niewielki majątek ziemski nieopodal brzegów Jezioraka. Dwór zniesiono w 1905 r. na rzucie prostokąta, przykryty dachem dwuspadowym, od frontu ganek wsparty na czterech filarach

Tarpno, Terpen. Dwór na wzniesieniu, blisko jeziora. Wokół pozostałości parku projektowanego przez Johanna Larassa. Nosi ślady licznych przebudowań. Założony na planie litery E z dwustronnym ryzalitem. Należał do rodu von Reichel, aż do końca II wojny światowej. Cmentarz rodu von Reichel znajduje się jeszcze na terenie parku. Ostatnim właścicielem dworku w Tarpnie była niejaka Manuela von Reichel, która z powodu złej sytuacji finansowej przemianowała dworek w latach 30-tych XX wieku na pensjonat wypoczynkowy. Po 1945 r zamieszkało w nim  10 rodzin, Tatarów, Ukraińców, „Zabugowców”.

Wielki Dwór, Ankern. Dwór pochodzi z pierwszej polowy XIX w. Założony na kształcie prostokąta, dwukondygnacyjny, przykryty dachem naczółkowym. Elewacje  siedmioosio-we. Na froncie ganek w kształcie wielobocznego ryzalitu z tarasem. Zachowała się oryginalna stolarka. Obecnie dwór jest własnością prywatną. 

Opracowano na podstawie :
• https://pojezierzeilawskie.pl – dostęp 2009 r.
• Zdjęcia zbiory własne, Internet

bałoszyce gm. susz, barzyna gm. rychliki, bądki gm. zalewo, bieniasze gm. miłakowo, boguchwały gm. miłakowo, bożęcin gm. morąg,  budwity gm. małdyty, dobrocin gm. małdyty, drulity gm. pasłęk, drynki gm. małdyty, dymnik gm.rychliki, dziśnity gm.rychliki , girgajny gm.zalewo, gisiel gm. stary dzierzgoń, głodówko gm. miłakowo, gołutowo gm. rychliki,  gubławki gm. zalewo, jankowo gm. rychliki, jarnołtowo gm. jarnołtowo, jaśkowo  gm. zalewo, kadzie gm. zalewo, karnity gm. miłomłyn, klonowy dwór gm. małdyty, kłobia gm. świątki, książnik gm. miłakowo, lubajny gm. ostróda, markowo gm. morąg, miejski dwór gm. miłakowo, piniewo gm. pasłęk, plękity gm. małdyty, połowite gm. zalewo, ponary  gm. miłakowo,  pozorty gm. zalewo, prakwice gm. stary dzierzgoń, pudłowiec gm. stary dzierzgoń, rąbity gm. zalewo, rejsyty gm. rychliki, rudnia gm. zalewo, sople gm. małdyty, stolno gm. miłakowo, szymonowo gm. małdyty, tarpno gm. zalewo, warkały gm. miłakowo, wenecja gm. morąg, wlk. dwór gm. zalewo, zajezierze gm. małdyty