Całuny

Pochylnia Całuny

. . . to musisz zobaczyć, tu po prostu warto być !

Pochylnia Całuny na Pojezierzu Iławskim

Pochylnia Całuny

Już od XV wieku rodzi się koncepcja budowy szlaków komunikacyjnych, pozwalających na szybki i tani transport towarów przez tereny Powiśla i Pojezierza Iławskiego. W naturalny sposób wykorzystywano do tego wody okolicznych jezior oraz rzek; Pasłęki, Drwęcy, Wisły i Nogatu. Niestety niekorzystny układ dróg wodnych, powodował ogromne wydłużenie tras żeglugowych. Pod koniec XVII wieku, gdy zaczynają się tu rozwijać manufaktury, rozwiązanie problemu transportu staję się zadaniem pierwszorzędnym. Dopiero w 1825 roku, pod naciskiem właścicieli ziemskich, Pruski Parlament Krajowy uchwalił decyzję o budowie kanału w Oberlandzie.

Pierwotnie jeziora Pojezierza Iławskiego miały różne poziomy lustra wody. Dla potrzeb budowy kanału należało zrównać poziomy jezior włączanych w system drogi wodnej. Za optymalny przyjęto poziom wód Jezioraka ( 99 m n.p.m. ). Obniżono więc poziomy jezior : Piniewo i Sambród o 5 mb, Ruda Woda o 1,7 mb, Ilińsk o 1,5 mb

Nadmiar wody spuszcza się rzeką Liwą i Drwecą. Ponieważ podwyższenie poziomu jez. Drwęckiego o 4 mb. było niemożliwe skanalizowano więc Liwę na całym odcinku pomiędzy jez. Ilińsk i Drwęckim, budując na niej dwie śluzy komorowe. Osobny problem to jez. Karnickie w którym poziom wody jest o 2 mb niższy od przyjętego optimum. Trudność tę rozwiązano przez usypanie w poprzek jeziora dwóch grobli pośród których, systemem akweduktowym poprowadzono kanał o pełnym przekroju.

Najtrudniejszy do pokonania był 9,5 km odcinek pomiędzy jeziorami Piniewo i Drużno. Poradzono sobie z tym budując na tym odcinku system pochylni. Do zasilania tego systemu wykorzystano potok Klepina spływający z jez. Piniewo do jez. Drużno.

Pomysł jest stosunkowo prosty. Statek podpływa nad specjalną ażurową platformę/wózek, gdzie jest zatrzymywany i cumowany bez konieczności rozładunku. Wózek platformowy umieszczony jest na szynach, bardzo podobnych do kolejowych ale o większym rozstawie. Następnie cała platforma jest wyciągana na linach po pochylni. Liny rozpięte są na olbrzymich kołach wyciągowych. Każda pochylnia jest dwukierunkowa, czyli podczas jednego „zjazdu” można jednocześnie wciągać jeden statek a opuszczać drugi. Szerokość pochylni umożliwia swobodne mijanie się nawet dosyć dużych jednostek pływających.

Nieopodal pochylni Całuny umieszczona jest hala maszynowni. Tam znajdują się turbiny, napędzające maszyny wyciągowe. Do zasilania turbin, wykorzystuje się wodę, doprowadzaną z wyższego zbiornika, specjalnym niewielkim kanałem bocznym. Energia spadku wody w tym przypadku nie napędza turbiny, bowiem ma zbyt mały słup wody (ca 13 m). Tu zastosowano inne rozwiązanie które poniżej. Napęd przekazywany jest za pomocą kół i lin stalowych.

Po pokonaniu różnicy wzniesień, statek jest wodowany w wyższym odcinku kanału, gdzie przeprowadza się odcumowanie. Wózek zsuwa się po szynach poniżej stępki i statek pchany własnym napędem kontynuuje rejs aż do następnej pochylni. Cała operacja śluzowania na takiej pochylni trwa około dwadzieścia minut. Statki posuwają się z prędkością od 1,4 – 2,5 km/h.

Pierwotnie jeziora Pojezierza Iławskiego miały różne poziomy lustra wody. Dla potrzeb budowy kanału należało zrównać poziomy jezior włączanych w system drogi wodnej. Za optymalny przyjęto poziom wód Jezioraka ( 99 m n.p.m. ). Obniżono więc poziomy jezior : Piniewo i Sambród o 5 mb, Ruda Woda o 1,7 mb, Ilińsk o 1,5 mb

Nadmiar wody spuszcza się rzeką Liwą i Drwecą. Ponieważ podwyższenie poziomu jez. Drwęckiego o 4 mb. było niemożliwe skanalizowano więc Liwę na całym odcinku pomiędzy jez. Ilińsk i Drwęckim, budując na niej dwie śluzy komorowe. Osobny problem to jez. Karnickie w którym poziom wody jest o 2 mb niższy od przyjętego optimum. Trudność tę rozwiązano przez usypanie w poprzek jeziora dwóch grobli pośród których, systemem akweduktowym poprowadzono kanał o pełnym przekroju.

Najtrudniejszy do pokonania był 9,5 km odcinek pomiędzy jeziorami Piniewo i Drużno. Poradzono sobie z tym budując na tym odcinku system pochylni. Do zasilania tego systemu wykorzystano potok Klepina spływający z jez. Piniewo do jez. Drużno.

Pomysł jest stosunkowo prosty. Statek podpływa nad specjalną ażurową platformę/wózek, gdzie jest zatrzymywany i cumowany bez konieczności rozładunku. Wózek platformowy umieszczony jest na szynach, bardzo podobnych do kolejowych ale o większym rozstawie. Następnie cała platforma jest wyciągana na linach po pochylni. Liny rozpięte są na olbrzymich kołach wyciągowych. Każda pochylnia jest dwukierunkowa, czyli podczas jednego „zjazdu” można jednocześnie wciągać jeden statek a opuszczać drugi. Szerokość pochylni umożliwia swobodne mijanie się nawet dosyć dużych jednostek pływających.

Nieopodal pochylni Całuny umieszczona jest hala maszynowni. Tam znajdują się turbiny, napędzające maszyny wyciągowe. Do zasilania turbin, wykorzystuje się wodę, doprowadzaną z wyższego zbiornika, specjalnym niewielkim kanałem bocznym. Energia spadku wody w tym przypadku nie napędza turbiny, bowiem ma zbyt mały słup wody (ca 13 m). Tu zastosowano inne rozwiązanie które poniżej. Napęd przekazywany jest za pomocą kół i lin stalowych.

Po pokonaniu różnicy wzniesień, statek jest wodowany w wyższym odcinku kanału, gdzie przeprowadza się odcumowanie. Wózek zsuwa się po szynach poniżej stępki i statek pchany własnym napędem kontynuuje rejs aż do następnej pochylni. Cała operacja śluzowania na takiej pochylni trwa około dwadzieścia minut. Statki posuwają się z prędkością od 1,4 – 2,5 km/h.

Schemat pochylni Kanału Elbląskiego

Pochylnia Całuny jest piątą, ostatnią z pochylni Kanału Elbląskiego (licząc od strony Miłomłyna). Pochylnia położona jest w km 45.80 – 46.30 kanału, w m. Jelonki, gmina Rychliki, woj. warmińsko – mazurskie. Pochylnia Całuny jest młodsza od pozostałych pochylni o ok. 33 lata. Już w trakcie prac projektowych pomysł budowy śluz budził poważne wątpliwości. Duży problem stanowiło zaopatrzenie w wodę w ilościach niezbędnych do śluzowania statków. Zbyt niska różnica poziomów wody ( tylko ok 13 m.) powodowała że słup wody nieefektywnie napędzał koło śródsiębierne stosowane w pozostałych pochylniach.

Zastosowano tu maszynę wyciągową którą napędza turbina Francisa z wałem pionowym. Typ turbiny zastosowanej na Całunach opracował w 1849r James Bichene Francis. Udoskonalił on reakcyjną turbinę wodną opatentowaną w 1838r przez J.D. Howda. Turbinę Francisa zmodernizowano w 1868r wprowadzając kierownicę wirnika, co umożliwiło sterowanie jej obrotami. Zmiana koncepcji napędu (z koła wodnego na turbinę) prawdopodobnie była jedną z przyczyn odłożenia w czasie budowy pochylni w Całunach.

Podstawowe parametry pracy pochylni wynoszą:

  • różnica poziomów: 13.83 m
  • długość torów: 352 m
  • głębokość na stanowisku górnym: 120 cm
  • głębokość na stanowisku dolnym: 120 cm
  • rzędna wody górnej: 13.83 m npm
  • rzędna wody dolnej: 0.00 m npm
  • rzędna grzbietu pochylni: 14.59 m npm
  • max. długość statku: 27m
  • max. szerokość statku (w dnie): 2.6m
  • max szerokość statku (na wys. 1.3m): 3.35m

Wzdłuż brzegu zbudowano drogę, mosty i kanały wodne do zasilania turbin. Do roku 1860, wybudowano i uruchomiono cztery pierwsze pochylnie w Buczyńcu, Kątach, Oleśnicy i Jelonkach. Kanał Elbląski rozpoczął prace. W latach 1872 do 1881 zbudowano piątą pochylnię w Całunach, w której zainstalowano nowoczesną turbinę wodną Francisa.

Turbina Francisa

Turbina wodna opracowana przez Jamesa Francisa woda ze zbiornika górnego wpływa całym obwodem na łopatki kierownicze. Przewód dostarczający ciecz roboczą ma kształt spirali. Poruszający się płyn przemieszcza się po coraz mniejszym promieniu, co zgodne z zasadą zachowania momentu pędu prowadzi do wzrostu prędkości obrotowej. . Po przepłynięciu kanałami między łopatkami w kształcie dysz woda z dużą prędkością opuszcza wirnik i wchodzi do rury ssawnej. Temu procesowi towarzyszy reakcja hydrodynamiczna, która wprowadza wirnik w ruch w kierunku przeciwnym do wylotu wody

Wyposażenie kanału w maszyny i urządzenia techniczne pochodziło z zakładów  budowy maszyn w Tczewie. Dostarczono tam wykonane, olbrzymie koła wodne, elementy turbin wodnych w/g projektu Steenke, bramy śluzowe i niezliczoną ilość stalowych elementów konstrukcyjnych. Wykorzystano technikę nitowania konstrukcji stalowych z gotowych elementów wytworzonych w fabryce. Pierwotne zastosowane elementy drewniane, zastąpione metalowo-betonowymi w czasie dwóch kolejnych modernizacji w latach 1921 do 1926 i 1927 do 1931. Niemały wkład pracy mają też fabryki elbląskie. Kadrę techniczną i robotników zapewniły okoliczne miasta i wsie. W roku 1926, po pierwszej modernizacji, obliczono całkowity koszt budowy na około 6.000.000 marek w złocie. Budowa kanału oprócz rozwiązania komunikacyjnych problemów regionu, dała poważny impuls gospodarce, przyczyniając się do rozwoju przemysłu ciężkiego. Pod koniec XIX wieku, przez kanał przepływa kilkadziesiąt statków towarowych dziennie, przewożąc płody rolne i towary przemysłowe.

Do transportu służyły barki produkcji elbląskiej stoczni „Schichau-Werft” oraz statki ostródzkiego Urzędu Budownictwa Wodnego (niem. „Waserbauamt”) parowce „Steenke”, „Róthloff” oraz holownik motorowy „Osterode”. Na statkach tych pływał późniejszy armator (urodzony w 1888 r. w Siemianach) Adolf Tetzlaff. Jego przedsiębiorstwo żeglugowe „Schiffs – Reederei Adolf Tetzlaff” obok transportu gospodarczego zainicjowało przewozy turystyczne łodzią motorową „Róża Jezior” (niem. „Seerose”).

Pierwszy raz turyści popłynęli kanałem w 1912 właśnie na pokładzie tej łodzi. W tym samym roku do eksploatacji wprowadzono statek „Herta”. W 1925 służbę podjęła jednostka wycieczkowa „Heini”, a dwa lata później statek „Konrad”. W tym samym 1927 r., w sezonie letnim, rozpoczęto regularne rejsy pasażerskie po kanale. 

turystyka na pojezierzu iławskim, turysta, ciekawe, kalendarz imprez, kanał elbląski, urządzenia hydrotechniczne, pochylnie, śluzy, jazy, zastawki, zapory, tamy, mosty, kładki, przeprawy, drogi wodne, mapy turystyczne, szlaki turystyczne, szlaki żeglarskie, noclegi, wypożyczalnie, ciekawe, lotnicza katastrofa nad jeziorakiem, człowiek przedwiośnia, praktyki nad jeziorem slim, noblista spod iławy, rodzina napoleona w gardzieniu, napoleon i jego igraszki, nienacki w jerzwałdzie, król olch w szymbarku, hindenburg i jego korzenie