Sudwa
Sudwa
wieś Pojezierza Iławskiego historycznym świadectwem dziejów.
Sudwa, pomnik którego nie ma
W czasach krzyżackich wieś Sudwa pojawia się w dokumentach w roku 1359. Podlegała pod komturię w Olsztynku, były to dobra rycerskie o powierzchni 25 włók. Założona w 1380 roku przez pięciu braci Prusów. Od imienia najstarszego z nich (Windike), otrzymała nazwę Windikendorf. Później wieś nosiła nazwę Sawda. W 1579 roku wieś przekształcono w folwark książęcy.
W 1806 r. folwark został splądrowany i zniszczony przez wojska francuskie. W 1819 roku władze pruskie przekazały folwark w Sudwie i Świętajnie na własność kolonistom, dając im 6 lat wolnizny. W 1846 r. we wsi były 22 domy z 221 mieszkańcami.
Bitwa pod Tannenbergiem
W ramach operacji wschodniopruskiej w dniach 23 – 30 sierpnia 1914 r. na wschód od wsi Stębark (Tannenberg) rozegrano decydujące dla I wojny światowej starcie pomiędzy siłami Cesarstwa Niemieckiego, 8 Armią dowodzoną przez generała Paula von Hindenburga i Ericha Ludendorffa a siłami Rosji, 2 Armią generała Aleksandra Samsonowa, który po przegranej bitwie popełnił samobójstwo.
Działania wojenne zakończyły się całkowitą klęską Rosjan. Niemcy wzięli do niewoli ponad 92 000 jeńców. Zdobyto prawie 500 dział ze znajdujących się na wyposażeniu 2 Armii. Liczbę zabitych i zaginionych żołnierzy rosyjskich szacuje się na około 30 000. Przestały istnieć korpusy XIII i XV, z których uratowało się zaledwie 50 oficerów i 2100 żołnierzy.
Bitwa pod Tannenbergiem
Po klęsce nad Marną, zwycięstwo Niemiec w tej bitwie miało ogromnej znaczenie psychologiczne. Zapoczątkowało także kult marszałka von Hindenburga jako bohatera spod Tannenberga i w znacznym stopniu przyczyniło się do wybrania jego kandydatury w 1925 r. na prezydenta Rzeszy. Jednak główna zasługa wygranej bitwy przypadła generałowi Maxowi Hoffmannowi(1869-1927), który swoje wybitne doświadczenie w taktyce i strategii wojennej zdobył podczas wojny rosyjsko-japońskiej w latach 1904-1905, co okazało się niezwykle przydatne w walce z Rosjanami.
W niemieckiej historiografii bitwa rozegrana z wojskami Jagiełły zwana jest pierwszą „Bitwą pod Tannenbergiem”, który to fakt wykorzystano propagandowo przedstawiając wielkie zwycięstwo, odniesione w roku 1914 (druga „Bitwa pod Tannenbergiem”) jako rewanż za Grunwald 1410 r.
W społecznym odbiorze bitwa pod Tannenbergiem z roku 1914 zaczęła pełnić rolę najważniejszego niemieckiego symbolu zwycięstwa i była doskonałym pretekstem do upamiętnienia tego wydarzenia.
W roku 1932 niemiecko – szwajcarski reżyser Heinz Paul zrealizował film pt.”Tannenberg”, ukazujący działania wojenne, zrealizowany na miejscu historycznej bitwy w Prusach Wschodnich, oraz w UFA’ s Babelsberg Studios w lecie 1932 r. Koszty produkcji wynosiły ponad pół miliona marek (do realizacji zatrudniono 8000 osób). Film Tannenberg, gloryfikując niemieckie zwycięstwo z roku 1914, przyczynił się do utrwalenia tego sukcesu jako narodowego symbolu Niemiec.
Sudwa - Pomnik drugiej bitwy pod Grunwaldem (Stębarkiem) "Denkmal Tennenberg", później zwany Mauzoleum Hindenburga
Historia budowy pomnika, losy powojenne
Pomysł upamiętnienia niemieckiego zwycięstwa narodziła się w 1919 r. Impuls budowy pomnika nadała Komisja Stowarzyszenia Tannenberskiego Pomnika Narodowego pod przewodnictwem generała majora Johannesa Kahnsa.
Miejscowość Miodówka początkowo była typowana jako miejsce budowy. Wybrano jednak teren znajdujący się pomiędzy: Królikowem, Sudwą i Olsztynkiem jako bardziej korzystny. Rozległa, otwarta przestrzeń (zajmująca ok. 40 mórg) na sztucznie usypanym wzgórzu, miała potęgować dodatkowo wrażenie monumentalizmu całego założenia architektonicznego rodem ze Stonehenge.
Rozpisano konkurs na projekt pomnika bitwy pod Tannenbergiem. Wpłynęło nań ok. 400 prac, z których w 1925 r. sąd konkursowy wybrał najlepsze. Pierwsze miejsce zajął projekt braci Waltera i Johannesa Krugerów architektów z Berlina.
Aktu wmurowania kamienia węgielnego pod przyszły Tannenberg – Denkmal, dokonał feldmarszałek Hindenburg w dniu 31 sierpnia 1924 r. w dziesiątą rocznicę bitwy zwanej „Drugą bitwą Grunwaldzką”. Podczas uroczystości doszło do spotkania bohaterów i weteranów bitwy tannenberskiej: Hindenburga, Ludendorffa, Mackensena, von Scholtza, von Francisa, von Belowa, von Goltza, von Seeckta (patrz galeria – podpisy).
Prace nad pomnikiem trwały od 1925 do 1927 r. Pracowało jednocześnie ok. 200 robotników. Posadzono ok. 1500 dębów jako symbol wierzeń Germanów. Koszty całego przedsięwzięcia to 250 tys. ówczesnych marek. Kształt to klasyczny oktogon, w połowie długości każdej ze ścian wznosiła się granitowa wieża wysokości 23 m o podstawie 9 m. na 9 m.
UWAGA : Numeracja wież w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara.
Wieża 1 (północna). Na parterze jedyne wejście na dziedziniec. Pomieszczenia dla wartowników na górnym piętrze. Obok drzwi wejściowych tablica z brązu z cytatem przemowy Hindenburga wygłoszonej 18.09.1927 w kwestii odrzucenia tzw. kłamstwa wojennego (odrzucenie odpowiedzialności Niemiec za wywołanie I. wojny światowej).
Wieża 2. Tymczasowe miejsce pochówku Hindenburga w okresie od 07.08.1934 do 02.10.1935. Docelowo miała być poświęcona wysiłkom narodu niemieckiego podczas I wojny światowej, ale nigdy jej nie ukończono.
Wieża 3 (zachodnia). Podzielona na 3 pietra i poświęcona historii militarnej Prus Wschodnich od czasów prehistorycznych do czasów III Rzeszy.
Wieża 4 (sztandarowa). Zawierała kopie sztandarów wszystkich pruskich jednostek biorących udział w Bitwie Mazurskiej pod Tannenbergiem 1914 r.
Wieża 5 (południowa). Nieznanego Żołnierza, a następnie Hindenburga. Na parterze grobowce Hindenburga i jego żony, na piętrze czterometrowy posąg Hindenburga wykuty w bloku porfiru.
Wieża 6 (żołnierska). Poświęcona zwykłemu żołnierzowi, wyłożona naściennymi mozaikami ilustrującymi epizody żołnierskiego życia. Na dachu platforma widokowa dla odwiedzających.
Wieża 7 (wschodnia). Poświęcona ofiarom I wojny światowej, zawierała na parterze kaplicę, na piętrze archiwum.
Wieża 8 (generalska). Poświęcona 15 pruskim generałom dowodzącym w Bitwie Mazurskiej pod Tannenbergiem 1914 r. Zawierała ich popiersia.
Na środku dziedzińca znajdował się grób 20 nieznanych żołnierzy niemieckich, poległych w czasie bitwy w 1914r. Na grobie stał drewniany krzyż wysokości 12m., obity miedzianą blachą.
Największą uroczystością w dziejach pomnika był pogrzeb prezydenta Rzeszy feldmarszałka Paula Hindenburga 7 sierpnia 1934 r. Ciało Hindenburga wbrew jego wcześniejszej woli, zostało przewiezione z Neudeck do Olsztynka i tutaj z udziałem najwyższych władz niemieckich i przedstawicielstw zagranicznych odbyły się uroczystości pogrzebowe. Przy dźwiękach dzwonów i huku salw armatnich złożono trumnę z feldmarszałkiem w jednej z wież. Hitler, obecny na pogrzebie, wygłosił mowę pożegnalną używając w teatralnym geście górnolotnych słów: „Toter Feldherr, geh’ ein In Walhalla!” (Wodzu naczelny, zmierzaj ku Walhalli).
Po uroczystościach pogrzebowych pomnik, na życzenie Hitlera przebudowano. Cały dziedziniec obniżono o 2,5 metra, Zlikwidowano wielki krzyż i mogiłę nieznanych żołnierzy na środku dziedzińca. Cały plac wyłożono kamiennymi płytami, do wież prowadziły kamienne schody, dziedziniec nabrał amfiteatralnego wyglądu. Również w tym czasie przebudowano wieżę nr. 5 umieszczając w niej grobowiec Hindenburga i jego żony.
Specjalnym dekretem Hitler podniósł pomnik do rangi „Pomnika Chwały Rzeszy”. Był to jedyny pomnik na terenie Rzeszy, który otrzymał takie miano. Propaganda niemiecka robiła wszystko, aby rozpropagować to miejsce w całych Niemczech. Wydawano książki, przewodniki, tysiące widokówek, a nawet specjalne znaczki pocztowe z wizerunkiem pomnika – mauzoleum, organizowano wycieczki.
W 1939 r. przypadała 25-ta rocznica sławnej bitwy. Z tej okazji przygotowano zjazd weteranów I wojny światowej. Miała to być gigantyczna uroczystość. Na polach w pobliżu Królikowa tuż za murami pomnika pobudowano miasteczko zlotowe. Uroczystości jednak nie odbyły się ponieważ wybuchła II wojna światowa. W pierwszych dniach września do gotowych baraków zakwaterowano polskich jeńców. W ten sposób powstał obóz jeniecki Stalag IB Hohenstein, jeden z większych na terenie Prus Wschodnich. Przez obóz ten przeszło tysiące żołnierzy różnych narodowości, a ponad 50 tysięcy zmarło wskutek chorób, głodu i złego traktowania. Najwięcej zmarło jeńców radzieckich, których Niemcy tratowali ze szczególnym okrucieństwem. Po obozie pozostał duży cmentarz na Sudwie.
Gdy w 1945, do Prus Wschodnich dotarły wojska radzieckie, Niemcy wywieźli 20 stycznia zwłoki Hindenburga i jego żony które drogą przez Królewiec trafiły do Niemiec. Początkowo umieszczono je w kopalni soli w Turyngii a następnie przeniesiono do Marburga – w północnej nawie kaplicy kościoła św Elżbiety.
W nocy z 21 na 22 stycznia żołnierze niemieccy z 299 dywizji piechoty przy VII Korpusie Pancernym wysadzili dwie wieże. Wieżę wejściową oraz wieżę Hindenburga. Reszty nie zdołali zniszczyć, zapewne z braku materiałów wybuchowych i czasu. Wkrótce po tym wydarzeniu do Olsztynka wkroczyły wojska radzieckie. Warto wiedzieć, że Rosjanie nakręcili film przedstawiający pomnik-mauzoleum w 1945 r. Rosjanie pomnika nie niszczyli, zadowolili się spaleniem Olsztynka.
Po wojnie okaleczony Tannenberg – Denkmal stał do 1949 r., kiedy to zaczęła się faktyczna dewastacja budowli. Zerwano płyty granitowe z dziedzińca, część z nich posłużyła jako materiał budowlany przy wznoszeniu Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie oraz Domu Partii, część płyt użyto przy budowie pomnika wdzięczności dla Armii Czerwonej w Olsztynie (tzw. szubienica wg projektu Xawerego Dunikowskiego).
Niszczenie pruskiego pomnika trwało przez wiele lat. Czyniono to w sposób planowy lub żywiołowy przez ludność okoliczną, która pozyskiwała tutaj materiał budowlany do wznoszenia chlewków, kurników i innych gospodarczych budynków. Z pomnika pozostały jedynie fundamenty ukryte głęboko w ziemi i wzgórze z wgłębieniem w środku. Wszystko to jest zasypane różnego rodzaju materiałem i porośnięte krzewami i chwastami. Taki jest smutny koniec sławnego w całych Niemczech „Pomnika Chwały Rzeszy”.
Z obiektów towarzyszących pomnikowi też prawie nic nie pozostało. Tannenebrg – Krug został spalony, a na jego miejscu wiele lat później wybudowano Zajazd Mazurski, wszystkie posągi z kamienia i brązu zostały rozkradzione bądź zniszczone, zachował się jedynie kamienny lew stojący obecnie na rynku w Olsztynku.
Cmentarze i pojedyncze groby zdewastowano, pozostały jedynie zapadłe mogiły porośnięte trawą i zielskiem oraz zmurszałe, połamane krzyże. Nawet na miejscu dawnego obozu jenieckiego koło Królikowa pasą się krowy lub rosną zboża. Tylko park posadzony na chwałę niemieckich zwycięstw rozrósł się wspaniale i szumi tym, którzy tutaj znaleźli wieczny spoczynek.
Sudwa
Opracowano na podstawie :
• https://pojezierzeilawskie.pl – dostęp 2009 r.
• dhm.de – dostęp z dnia 20.01.2016
• tannenberg-nationaldenkmal.andreasspringer.de/weihe/index.html – dostęp z dnia 20.01.2016
• www.tannenberg-denkmal.com/html/7_historia_powstania_pomnika_1.php – dostęp z dnia 20.01.2011
• artykuł Bogumiła Kuźniewskiego z gazety „ALBO” z sierpnia 1994 roku
• zdjęcia zbiory własne, Internet
pojezierze iławskie, osady i wsie, bałoszyce, boreczno, buczyniec, bukowiec, chmielówka, czulpa, dobrzyki, frednowy, gajdy, gałdowo, gardzień, gardzień, gizerek, grunwald, gubławki, jaśkowo, jażdżówki, jerzwałd, kamieniec k. susza, kamionka, karnity, kwietniewo, laseczno, liksajny, liwa, ławice, łukta, makowo, małdyty, matyty, mózgowo, nowa wieś, ogrodzieniec, prątnica, rąbity, rodowo, rożek, rudzienice, rychliki, sarnówek, sąpy, siemiany, skitławki, stary dzierzgoń, stary folwark, sudwa, szałkowo, szymbark, śliwa, tabórz, tłokowisko, trupel, tynwałd, wenecja, wieprz, ząbrowo