Kwidzyn, Insula Sanctae Mariae, Marienwerder, Kwedīns, Kwēdina, Kwīdina, błędnie Kwidzyń to miasto w województwie pomorskim, w powiecie kwidzyńskim, siedziba władz powiatu. Pod względem historycznym leży w Prusach Górnych, na obszarze dawnej Pomezanii. Etnograficznie stanowi także część Powiśla.

Pochodzenie nazwy nie jest do końca pewne. Jedni uważają, że pochodzi od pruskiego imienia Kwedis z przyrostkiem -in (Kwedīns) i oznaczała ona obszar, należący do osoby o tym imieniu. Inni natomiast wywodzą ją z litewskiego słowa o znaczeniu „przewrócić, zdmuchnąć (o wietrze)”, skąd etymologiczne znaczenie Kwidzyna: „miejsce, gdzie jest wietrzno”.

Nazwa miasta na przestrzeni wieków zmieniała swoje znaczenie. Po ponownej lokacji w 1336 roku, oficjalna nazwa miasta brzmiała Marienwerder od niemieckiego słowa Werder – wyspa rzeczna, ostrów, kępa oraz Marien – mariacki, co można było tłumaczyć jako Ostrów Maryjny lub Kępa Mariacka, zapisywana również po łacinie jako Insula Sanctae Mariae. Nazwa ta funkcjonowała do 1945 roku. Od czasów międzywojennych do 1948 roku używano nazwy Kwidzyń, natomiast oficjalną nazwę Kwidzyn ustalono dopiero w 1948 roku.

Pomezańskie grodzisko o nazwie Kwedis (w zapisach kronikarskich wymieniana jako Quedin, Quidino, Quedzyn) istniało w XI wieku. Najprawdopodobniej zostało zniszczone podczas walk toczonych na tych terenach. Osada została ponownie założona przez zakon krzyżacki w 1233 przez mistrza Hermanna von Balka jako baza wypadowa w pruskiej Pomezanii. Gród otrzymał prawa miejskie po lokacji na prawie chełmińskim w 1233 lub 1235 (potwierdzone ok. 1254), posiadało układ typowo szachownicowy i składało się z ok. 50 parceli. Miasto zostało zniszczone w 1243 roku podczas walk prusko-krzyżackich. Odbudowane przez Krzyżaków, w 1285 zostało ustanowione stolicą biskupstwa pomezańskiego (do 1587). W 1320 rozpoczęła się budowa zamku i trwała ok. 20 lat. Ponowna lokacja Kwidzyna miała miejsce w 1336 roku. Od tego roku oficjalna nazwa miasta brzmiała Marienwerder (niem. Werder – wyspa rzeczna, ostrów, kępa; Marien – mariacki – Ostrów Maryjny, Kępa Mariacka), zapisywana również po łacinie jako Insula Sanctae Mariae. W 1440 przedstawiciele stanów pruskich tj. ziem i miast podpisali w Kwidzynie akt Związku Pruskiego[16]. W pierwszych dniach wojny trzynastoletniej władze Kwidzyna uznały zwierzchnictwo króla polskiego, ale już jesienią 1454 wypowiedziały mu posłuszeństwo. Po wojnie trzynastoletniej (1466) pozostał przy Prusach jako polskie lenno. 

Po sekularyzacji Prus w 1525 znalazł się w granicach Prus Książęcych, rok później biskup pomezański i znaczna część kapituły przeszły na protestantyzm. Nastąpił wówczas znaczny wzrost liczby ludności tj. z 650 do 750 w wyniku czego zabudowa miejska przekroczyła mury miejskie tworząc dwa przedmieścia – malborskie i grudziądzkie. Podczas wojen ze Szwedami miasto było kilka razy zajmowane przez wojska Karola X Gustawa. Od 1657 pod panowaniem Brandenburgii, w 1701 był miastem w państwie pruskim. Podczas wojny siedmioletniej do miasta wkroczyli Rosjanie. W 1765 z inicjatywy Fryderyka II Wielkiego powstała w mieście komora celna, której zadaniem było bezprawne naliczanie cła na towary polskie, które spławiano Wisłą do Gdańska. Od 1772 siedziba departamentu, od 1818 rejencji w prowincji Prusy Zachodnie. W 1773 rozpoczęła działalność drukarnia Kanterów, gdzie drukowano również w języku polskim (działała do 1926). Od końca XVIII wieku postępowały działania germanizacyjne, które doprowadziły do zamknięcia w 1836 polskiej szkoły. W 1828 wybudowano utwardzoną szosę z Kwidzyna do przeprawy na Wiśle i portu rzecznego w Korzeniewie, w 1860 uruchomiono wodociągi i rozpoczęto budowę kanalizacji. Dzieje Kwidzyna zostały opisane w 1873 przez historyka Prus Maxa Toeppena w monografii Stadt Marienwerder. W 1883 uruchomiono połączenie kolejowe z Malborkiem i Grudziądzem.

W 1900 uruchomiono gazownię miejską, natomiast w 1909 roku oddano do użytku połączenie kolejowe z Prabutami. Od 1907 działało założone z inicjatywy Związku Polaków prywatne gimnazjum polskie[15]. W 1919 na czele polskiej Rady Ludowej stanął Tadeusz Odrowski, rozpoczął w Kwidzynie działalność Warmiński Komitet Plebiscytowy, rok później miasto znalazło się na obszarze objętym plebiscytem, w wyniku którego pozostało w granicach Niemiec, tym razem jako siedziba rejencji zachodniopruskiej w Prusach Wschodnich.

Od 1920 do wybuchu II wojny światowej działał w mieście polski konsulat oraz polskie organizacje kulturalno-oświatowe. Mimo narastających od 1933 nastrojów antypolskich w 1937 powstało polskie gimnazjum, już wcześniej działał Polski Bank Ludowy. Wybuch II wojny światowej poprzedziły szykany oraz jawne represje wobec Polaków.

Po zajęciu przez Armię zdRadziecką w Kwidzynie powstał wielki ośrodek szpitalnictwa wojskowego 2 Frontu Białoruskiego. W mieście istniało co najmniej 18 szpitali dla ok. 20 tysięcy chorych i rannych. Na początku września 1945 r. było ich 9. Rosjanie walnie przyczynili się do dewastacji miasta. Ponoszą winę za spalenie zabytkowej.

Po przejęciu miasta przez administrację polską wypalone kamienice zostały rozebrane, a uzyskane w ten sposób cegły wykorzystano do odbudowy Warszawy[potrzebny przypis]. Od zakończenia działań wojennych rozpoczęto stopniowe porządkowanie zniszczonego Starego Miasta oraz uruchamiania zdewastowanych zakładów. W mieście rozwinął się przemysł spożywczy, ceramiczny i budowlany. Na bazie powstałych w 1934 zakładów spożywczych utworzono Warmińskie Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego „Kwidzyn”, powstał Młodzieżowy Dom Kultury i Powiatowe Muzeum Regionalne. Od połowy lat 60. rozpoczęto częściową zabudowę obszaru dawnego Starego Miasta. W 1973 rozpoczęto budowę Kwidzyńskich Zakładów Celulozowo-Papierniczych.

W okresie stanu wojennego na terenie Zakładu Karnego przy ul. Lotniczej 1 utworzono obóz dla internowanych dla około 150 osób (drugi co do wielkości na Pomorzu po ośrodku w Strzebielinku), funkcjonujący od marca 1982 do końca grudnia 1982. W dniu 14 sierpnia 1982 kwidzyński ośrodek był miejscem najbrutalniejszej pacyfikacji protestu internowanych, który rozbito za pomocą strumieni wody generowanych przez motopompy, po czym nastąpiło wielogodzinne maltretowanie internowanych w urządzonych na więziennych korytarzach „ścieżkach zdrowia” (bicie i kopanie do utraty przytomności przez szpalery uzbrojonych w pałki funkcjonariuszy, pomiędzy którymi kazano przebiegać internowanym) oraz wielokrotne brutalne pobicia w indywidualnych celach (m.in. polewanie wodą, bicie pałkami, kopanie i szczucie psami). Z ogólnej liczby 148 internowanych pobito około 80 osób, w tym ok. 40 osób ciężko i 13 bardzo ciężko.

Zabytki:

• zespół zamkowo-katedralny:
• zamek kapituły pomezańskiej – wzorowany na zamkach krzyżackich. Jego budowę rozpoczęto w 1322 r. a ukończono w drugiej połowie XIV w. Skrzydła południowe i zachodnie zostały rozebrane w końcu XVIII w.
• konkatedra św. Jana Ewangelisty z XIII i XIV w..
• cela przykościelna w której ostatni rok życia spędziła błogosławiona Dorota z Mątowów.
• fragmenty murów miejskich z XIV w.
• ruiny wieży ratusza z XIV w., rozbudowywanego w XIX w. i zniszczonego w czasie wojny
• tzw. pałac Fermora z lat 1757–1763, rozbudowany na siedzibę władz rejencji w XIX w., z płaskorzeźbionym fryzem z 1802 r.
• dawny szpital św. Jerzego z XVIII w., przebudowany w latach 1859–1860
• budynek Wyższego Sądu Ziemskiego z lat 1798–1800
• domy klasycystyczne z ok. 1800 r.
• spichlerz szachulcowy z początku XIX w.
• dawna synagoga z lat 1830–1832
• dawne Gimnazjum Królewskie z lat 1835–1838 i 1873
• kościół św. Trójcy z lat 1846–1858 zbudowany w tzw. stylu arkadowym (Rundbogenstil) według projektu K. F. Schinkla
• dawna siedziba Zachodniopruskiego Ziemstwa Kredytowego z lat 1864–1866, rozbudowana w 1879 r., w 1920 r. siedziba Komisji Plebiscytowej, obecnie sąd rejonowy
• neogotycki zespół koszar wojskowych z lat 1877–1879 (budynek sztabu, koszary, wartownia, hala sportowa, ujeżdżalnia, magazyn)
• kaplica metodystów z końca XIX w.
• kaplica staroluterańska (obecnie rzym.-kat.) z końca XIX w.
• spichlerze murowane z XIX w.
• kamienice i domy z okresu od końca XIX do początku XX w.
• budynek dawnego Urzędu Finansowego z końca XIX w.
• neogotycka poczta z lat 1911–1913
• zespół zabudowy dawnej Królewskiej Stadniny Koni z lat 1907–1910 (na Miłosnej)
• budynki z okresu międzywojennego: konsulat Polski (ob. przedszkole), Gimnazjum Polskie z lat 1934–1936, szkoła zawodowa (ob. szkoła podstawowa nr 2)