Prusowie

Prusowie, lud bałtycki

. . . to opowieści o postaciach historycznych lub uważanych za historyczne . . . 

Prusowie

Prusowie

Południowe-wschodnie wybrzeża Bałtyku oraz pas pojezierza i puszcze leżące na północ od państwa pierwszych Piastów zamieszkiwali pogańscy Prusowie. Fakt, że Polacy wiedzą o nich tak mało, jest uzasadniony poniekąd tym, iż Prusowie, zanim zdążyli zaistnieć wśród narodów Europy, zostali wyniszczeni. Nie przetrwali brutalnej chrystianizacji. Zostali fizycznie wytępieni, a ci którzy przeżyli, ulegli zniemczeniu lub spolonizowaniu. Śladem tych procesów są nazwy lokalne np. Prusy, Prusinowo, Prusice oraz nazwiska. Wiele osób nosi nazwisko Prus, Prusiecki, Prusaczyk, Prusak czy Prusinowski.

Razem z Łotyszami, Żmudzinami i Litwinami zaliczano ich do ludu Bałtów. Pojawili się na bałtyckich pobrzeżach i Pojezierzu Mazurskim znacznie wcześniej niż Słowianie w dorzeczu Wisły. Gdy nasi przodkowie ok. V w.n.e. dopiero „się urządzali” w swoich dziedzinach, Prusowie dominowali nad nimi pod względem rozwoju cywilizacyjnego. Prezentowali znacznie wyższy poziom kultury technicznej. Życie w trudno dostępnej krainie puszcz, jezior i bagien miało ogromny wpływ na odmienną obyczajowość Prusów.

Ich zagrody – kaymy składały się na osady zwane lauksami. Ślad po nich pozostał w nazwach wsi do dzisiaj. Kaymy możemy znaleźć w nazwach z końcówkami – kajmy lub podobnymi np. Warnikajmy czy Kumkiejmy. Lauks przetrwał w nazwach z końcówką – ławki np.  Bezławki, Sterławki. Wokół osad celowo utrzymywano niezagospodarowane pustkowia. Dbano, aby żaden obcy przybysz nie znalazł drogi do wnętrza lauksu. Nawet mile widziani wędrowni kupcy przyjmowani byli z dala od domostw, w tymczasowych osadach targowych, zwanych lisca.

Zanim Prusowie, ostatni pogański lud Europy, zaczęli odmawiać  Thawe  Nuson ( pol. Ojcze Nasz), wierzyli w siły natury, czcili słońce, księżyc, gwiazdy, bogów pól, lasów, drzew, kamieni. Wierzyli w reinkarnację. Nie dzielili dni na tygodnie, a koniec zimy był dla nich początkiem nowego roku. Pozycja mężczyzny w rodzinie była dominująca. Powszechnie panowało wielożeństwo.

Jedynym organem władzy Prusów był wiec. Brali w nim udział wszyscy mieszkańcy lauksu. Podczas debat podejmowano decyzje, które były wiążące dla każdego i skrupulatnie przestrzegane. Niezastosowanie się do nich skutkowało wygnaniem poza osadę, a poważniejszych przypadkach kończyło się śmiercią. Decyzją wiecu mąż cieszący się szacunkiem wszystkich mieszkańców zostawał na czas wojny wodzem oddziału swojej wspólnoty.

Na co dzień Prusowie pędzili spokojny żywot rolników, rzemieślników, rybaków i myśliwych. Aż do XIII w. nie znali pisma. Potrafili być mili i gościnni, a w spożyciu alkoholu mogli śmiało konkurować z naszymi pradziadami. Mieli jednak zwyczaj uzupełniania własnych niedoborów kosztem sąsiadów. Dokonywali tego biorąc udział w wyprawach łupieżczych. Celem agresji mógł być równie dobrze sąsiedni lauks, jak i ziemie Polaków, Rusinów czy Pomorzan. Prusowie nigdy nie zajmowali jednak podbijanych terytoriów !

Plemiona pruskie

Pomezanie – nazwa pochodzi prawdopodobnie od słowa pomedian – kraj pod lasami
dzisiaj : Kwidzyn, Malbork, Iława, Sztum, Prabuty, Susz, Dzierzgoń, Łasin, Miłomłyn, Zalewo, Kisielice
Pogezanie – nazwę wywodzi się od pruskiego słowa pagudian, oznaczającego kraj porośnięty zaroślami
dzisiaj : Wlbląg, Morąg, Pasłęk, Dobre Miasto, Orneta, Tolkmicko, Miłakowo, Młynary
Warmowie – nazwa pochodzi od słowa wurmen i oznacza czerwoną ziemię;
Natangowie – Natangia oznacza krainę o spływających wodach
Galindowie – nazwę Galindia wywodzi się od wyrazu galas, oznaczającego koniec, kres. Za granicami Galindii nie mieszkało żadne plemię pruskie stąd była określana jako kraj położony na końcu świata
Sasinowie – staropruski wyraz sasins znaczy zając, czasami określa się te tereny nazwą ziemią zajęcy;
Jaćwingowie (Sudowia, Jaćwierz) – Sudowia wzięła swą nazwę od rzeki Suduone (Sudonia) (dzisiejsza Szeszupa)
Bartowie
dzisiaj : Kętrzyn, Bartoszyce, Lidzbark Warmiński, Reszel, Korsze, Prawdinsk, Jeziorany, Żeleznodorożnyj, Bisztynek, Sępopol
Sambowie – Sambia prawdopodobnie pierwotnie oznaczała kraj nizinny lub rolniczy (od pruskiego same – rola)
Nadrowowie – nazwa od pruskiego słowa druvis oznaczającego barć, wydrążone drzewo
Skalowowie – pochodzenie nazwy Skalowia jest różnie interpretowane, wywodzi się ją z języka litewskiego i wiąże się z określeniem leśnego kraju albo z zaginioną nazwą jednego z większych dopływów Niemna

Prusowie plemiona

Łupiestwo nie gwarantowało pomyślności własnej rodziny. Wyprawy Prusów często kończyły się klęską lub sami stawali się ofiarami agresji sąsiada. W tych warunkach nie było mowy o wyrastaniu ponad społeczność. Dodatkowo do ubożenia rodzin przyczyniał się obyczaj niezwykle długich, kuriozalnych styp. Goście zgromadzeni w domu zmarłego ucztowali do wyczerpania zapasów, a następnie urządzali wyścigi konne o cenniejsze przedmioty z jego dobytku. Po zakończeniu uroczystości potomkom zmarłego zostawały tylko puste ściany własnego domostwa. Młodzi Prusowie po śmierci ojca musieli budować swą przyszłość od podstaw.

Prusowie nie byli nacją jednorodną. Poszczególne lauksy łączyły się w terytorialne wspólnoty o szerszym zasięgu. Wyróżnia się kilka krain pruskich zamieszkiwanych przez odrębne plemiona. Najwięcej Prusów mieszkało w zachodniej części ich dziedziny, na pograniczu z Ziemią Chełmińską oraz wzdłuż wybrzeży Bałtyku. Do dzisiaj przetrwały i są używane nazwy ich krain : Warmia, Pomezania, Natangia czy Sambia. Natomiast  Skalowia, Nadrowia i Galindia pozostały w pamięci miłośników pruskich starożytności.

Śledząc losy Prusów należy zwrócić uwagę na ich wojny niepodległościowe. Początkowo z Państwem Polskim, później z Krzyżakami. Stoczona bitwa nad rzeką Dzierżgoń w 1235 roku, ze znaczącą liczbą najeźdźców była druzgocącą klęską dla Prusów. Zwycięzcy pokonanych do niewoli nie brali. Sami pokonani też bili się do końca. Rannych dobijano. Nie wiemy czy ktokolwiek z Prusów ocalał. Straty były tak znaczne, że bitwa ta oznaczała podbój Pomezanii. W podboju Pomezanii Krzyżacy już zasygnalizowali swoją taktykę, czyli etniczne czystki wśród Prusów.

W roku 1242 konflikt Krzyżaków z gdańskim Księciem Świętopełkiem, dał nadzieję Pomezanom wyswobodzenia się z pod germańskiego jarzma. W tym też to roku wywołali powstanie, do którego przyłączył się lud Pogezanów.  Skłóceni z gdańskim Księciem Krzyżacy nie mogli poradzić sobie z powstaniem. Jedni drugich w boju nie pokonali. Rabunek, pustoszenie, palenie osad pruskich, eksterminowanie wszystkich pozostających przy życiu bez względu na wiek i płeć, zmusiło Prusów do zawarcia w roku 1249 Traktatu Pokojowego. W ramach Traktatu ustanowione zostały pewne ustępstwa w stosunku do Prusów ale nigdy nie respektowane.

20 września 1260 r. wybucha następne powstanie. Prusowie uderzyli równocześnie na twierdze w Pogezanii, na Warmii, w Barcji, Sambii i Natangii, palili wsie i wycinali niemieckich osadników, jeżeli ci nie zdążyli zbiec lub schronić się w twierdzach. Ich skoordynowane wsparte zbrojnie przez Litwinów, Żmudzinów i Jaćwingów działania zaskoczyły Krzyżaków. którzy wypadami próbowali ratować sytuację. Trafiały one jednak  w zasadzki. Do twierdz powracali nieliczni. Państwo zakonne praktycznie przestało istnieć.

Gdyby powstanie zakończyło się sukcesem Prusów, a papież uznał racje zwycięzców, prawdopodobnie powstałoby ich silne, scentralizowane państwo, a wówczas dzieje Europy, zwłaszcza Polski i Niemiec, potoczyłyby się zupełnie inaczej.

Podbój trwał wiele lat. Kosztował Prusów utratą około 50% społeczności. W przybliżeniu 80 000 Prusów zostało wymordowanych, w trakcie podboju około 10 000 uciekło do Polski i około 5 000 na Litwę. Oblicza się, że maksymalnie przy życiu nie zostało więcej jak 80 000.  W późniejszym okresie, po zakończeniu podboju, ucieczki Prusów do Polski były nagminne.

Wiek XV to okres wielkich wojen. Bitwa pod Grunwaldem i Wojna Trzynastoletnia. W wymuszonej, zbrojnej służbie dla Krzyżaków Prusowie ponieśli olbrzymie straty. Nie posiadali żadnych uprawnień społecznych, a poniżanie Prusów osiągnęło dno ludzkości.

Prusowie a Prusacy

Wiek XVI to wiek następnych wojen z Polską. Wiek XVII , to powstawanie potęgi niemieckiej pod mianem Prusy. Wraz  z nią powstaje klasa obszarnicza junkrów prusackich. Rozpoczyna się budowanie niemieckiego absolutyzmu. Pozostałość po rdzennej ludności pruskiej, jest w warunkach ekonomicznej katastrofy. Nędzne warunki bytu, głodowanie, częste zapadanie na różnego rodzaju choroby, redukowały ludność Prusów.

Przyniesiona z Niemiec zaraza dżumy w początku XVIII wieku zdziesiątkowała najbiedniejszą część Prus. Pruskie wsie wymierały dziesiątkami, i nie wykluczone, że 50% pruskiej ludności nie przeżyła tej epidemii.

Wiek XIX pod przewodnictwem Bismarcka, powstaje wielki  konglomerat germański Prusy, z wieloma zaborczymi wojnami. Pozostałą ludność Prusów deklasuje do zera. Język Prusów znika, a z nim ich tożsamość.

XX wiek wydał wyrok śmierci, na już z germanizowanych, nielicznych autochtonach, dla których przywiązanie do ziemi Prusów było większe, niż strach przed nadciągającym frontem Drugiej Wojny Światowej roku 1945.

Niemieccy kolonizatorzy, w panice i masowo opuszczają Prusy przed nadciągającym wschodnim frontem, będąc świadomi przestępstw dokonanych przez ich naród. Pozostają jedynie autochtoni, którzy z pochodzenia uważają się za Polaków. Wśród nich jest wielu potomków Prusów. Niewielu dzisiaj wie, że po zakończeniu wojny atmosfera i wszystko co się kojarzyło z germaństwem było znienawidzone we wszystkich warstwach społeczeństwa.

Niemieckie Prusy uważane były za kolebkę ohydy germańskiej. W całej Europie słowo Prusak miało złe konotacje i wzbudzało niechęć.

Kalendarium

Około 890 – do Trusa przybywa angielski podróżnik Wulfstan.
23 kwietnia 997 – Z rąk Prusów ginie święty Wojciech.
9 marca 1009 – Prusowie zabijają świętego Brunona z Kwerfurtu
styczeń 1226 – Konrad Mazowiecki proponuje Zakonowi misję podboju Prus.
styczeń 1230 – Papież Grzegorz IX udzielił zgodę na podbój Prus.
1242 – Powstanie Prusów przeciw Krzyżakom.
29 lipca 1243 – Papież Innocenty IV wyznacza pruskie diecezje: chełmińską, pomezańską, warmińską, sambijską.
1249 – koniec powstania Prusów. Podpisany został Układ w Dzierzgoniu.
1260–1273 – rozpoczyna się drugie powstanie Prusów.
15 lipca 1410 – wojska polskie i litewskie zwyciężają Krzyżaków pod Grunwaldem.
1454 – Stany pruskie wypowiedziały posłuszeństwo zakonowi krzyżackiemu.
1519–1521 – Wojna polsko-krzyżacka
1546 – pierwsza na Mazurach szkoła średnia powstała w Ełku.
1611 – polski Sejm oddaje Prusy w lenno elektorowi brandenburskiemu.
1626–1629 – Prusy cierpią w wojnie polsko-szwedzkiej.
1656 – Tatarzy spustoszyli południowe Mazury.
18 stycznia 1701 – w Królewcu Fryderyk III, elektor brandenburski, koronuje się na pruskiego króla.
1708–1711 – w Prusach szerzy się zaraza.
1765–1772 – w krainie Wielkich Jezior Mazurskich powstają pierwsze sztuczne kanały.
1806 – kampania wojsk francuskich i polskich na Mazurach.
1807 – Bitwy pod Pruską Iławą i pod Frydlandem.
1831–1832 – epidemia cholery pustoszy Prusy.
1845–1860 – budowa Kanału Elbląskiego.
1871 – Prusy weszły w skład II Rzeszy Niemieckiej.
1873 – zarządzeniem władz wycofano język polski z nauczania w szkołach.
styczeń 1882 – piórem Wojciecha Kętrzyńskiego ukazała się praca „O ludności polskiej w Prusiech” – wydana we Lwowie.
1920 – przeprowadzone zostały plebiscyty na Warmii, Powiślu i Mazurach.
1928 – Ordynacja szkolna zezwoliła na zakładanie polskich szkół w Prusach Wschodnich.
kwiecień 1943 – Konferencja w Teheranie przyznaje część Prus Wschodnich Polsce.
1945 – Armia Czerwona zajmuje Prusy Wschodnie.
1946 – uruchomiona została żegluga na Wielkich Jeziorach Mazurskich.
1999 – kolejny podział administracyjny Polski z Warmii i Mazur tworzy nowe województwo warmińsko-mazurskie.

Herbert Brust (ur. 17 kwietnia 1900, zm. 26 czerwca 1968) na początku lat 30   skomponował „Oratorium der Heimat” („Oratorium Ojczyzny”). Erich Hannighofer  napisał tekst. Powstał w ten sposób „Hymn Prus Wschodnich”.

„Ostpreußenlied”
1.
Land der dunklen Wälder
und kristall’nen Seen,
über deine Felder
lichte Wunder geh’n.
2.
Starke Bauern schreiten
hinter Ross und Pflug.
Über Ackerbreiten
zieht der Vogelflug.
3.
Und die Meere rauschen
den Choral der Zeit.
Elche steh’n und lauschen
in die Ewigkeit.
4.
Tag hat angefangen
hinter Haff und Moor.
Licht ist aufgegangen,
steigt im Ost empor.

Pieśń Prus Wschodnich”
1.
O kraju ciemnych lasów
i przezroczystych jezior,
nad szerokim polem
lśnią Plejady.
2.
Silni chłopi kroczą
za koniem i pługiem.
A na niebie bojaźliwie
ptaszek już wiruje.
3.
Morze kontynuuje śpiew
szczęścia.
Łoś zasłuchał się
w wieczność.
4.
Nad bagnami, nad zatoką
wschodzi świt.
Tak zaczyna się dzień,
czystym światłem, tak.

Westpreußenlied – pieśń uważana za hymn Prus Zachodnich, śpiewana do dzisiaj na różnych zjazdach byłych mieszkańców Prus Zachodnich. Pieśń powstała w 1902 roku. Tekst napisał Paul Felske, a muzykę Hugo Hartmann.

Westpreußenlied
1.
Westpreußen, mein lieb’ Heimatland
Wie bist du wunderschön
Mein ganzes Herz, dir zugewandt
Soll preisend dich erhöh’n
Im Weichselgau ich Hütten bau’
Wo Korn und Obst der Flur entsprießt
Wo Milch und Honig fließt
2.
O Land, durch deutsche Tüchtigkeit
Und deutschen Fleiß erblüht
Dir schwört mein Herz Ergebenheit
Und Treue mein Gemüt
Durch deutsche Kraft und Wissenschaft
Sei deutsches Wesen, deutsche Art
Dir allezeit gewahrt
3.
Wie lieblich grüßen Wald und Feld
Manch blauer See im Tal
Drum steht mir auf der ganzen Welt
Kein schöner Land zur Wahl
Im Weichselgau auf blumiger Au
Will ich dereinst begraben sein
Geh ich zur Ruhe ein.

Pieśń Prus Zachodnich”
1.
Prusy Zachodnie, moja droga ojczyzno
Jak jesteś piękna
Całe moje serce zwróciło się do Ciebie
Powinien cię chwalić więcej
W Weichselgau buduję chaty
Gdzie kukurydza i owoce wyrastają z pól
Tam, gdzie płynie mleko i miód
2.
O kraju, przez niemiecką skuteczność
I kwitnie niemiecka pracowitość
Moje serce przysięga ci wierność
I wierność moja dusza
Przez niemiecką potęgę i naukę
Bądź niemiecką naturą, po niemiecku
zachowane dla Ciebie przez cały czas
3.
Jak słodko las i pole cię witają
Wiele niebieskich jezior w dolinie
Bęben pasuje mi na całym świecie
Nie ma pięknego kraju do wyboru
W Weichselgau na kwiecistej łące
Czy chcę być kiedyś pochowany?
Wchodzę odpocząć

prusowie, pogezanie, pomezanie, sasini, galindowie, bartowie, warowie, natangowie, sambowie, nadrowowie, jaćwingowie